„Nadam se da će filmovi poput Quo vadis, Aida?, Dara iz Jasenovca i slični doprineti razvitku kulture sećanja na Balkanu, poštovanju žrtava i regionalnom pomirenju“, izjavila je pre tri godine tadašnja predsednica Upravnog odbora Filmskog centra Srbije Jelena Trivan povodom vesti da se film Quo vadis, Aida? našao u užem izboru za najbolji strani film za nagradu Oskar.

Bosanskohercegovački kandidat za Oskara nije osvojio priznanje Američke akademije za film, ali je kasnije te godine dobio evropski pandan ovoj nagradi – proglašen je najboljim od Evropske filmske akademije. I baš kao što je bosanskohercegovačka kinematografija nastavila putem svog prvog osvojenog Oskara, ali i prvog u regionu, odnosno na prostoru nekadašnje Jugoslavije (pored onog za animirani film Dušana Vukotića Surogat), Srbiji u poslednjih više od deceniju i po ne uspeva da se nađe među nominovanima za ovu nagradu.

Iako osvojena ili neosvojena priznanja nisu od ključnog značaja za temu ovoga teksta –  „Doprinos filma procesima suočavanja s prošlošću“ – na pomenutom primeru, a posebno zbog toga što izjavom partijski odabrane funkcionerke na poziciju važne državne filmske ustanove ona dobija na značaju, vidi se jedna vrsta „nadmetanja“ koja se iz sfere politike odavno prenela na sferu kulture.  Nadmetanja ko je u ratovima na prostoru Jugoslavije, od Drugog svetskog rata naovamo, bio veća žrtva. Tom logikom postavlja se pitanje ko su onda zločinci i da li se ko i na kakav način bavi njima, pa i u sferi filmske umetnosti? Jer suočiti se s prošlošću znači pre svega, a možda i jedino, suočiti se sa sopstvenim nepočinstvima.

U tom smislu ćemo ovde govoriti posebno o tri filma, snimljena posle raspada Jugoslavije u tri novonastale države. O filmovima iz vremena Jugoslavije na pomenutu temu, vezanim za Drugi svetski rat, neće biti reči jer oni (filmovi Lordana Zafranovića na primer) o toj temi progovaraju propitujući na univerzalan način problem zla, pritom vrlo jasno prokazujući zločince. Tema zla i zločina se u filmovima država nastalih nakon raspada Jugoslavije najčešće instrumentalizuje radi građenja etničkog identiteta svake od ovih država ponaosob. Jedan od razloga zbog koga nam suočavanje s prošlošću uglavnom sporo i polovično ide jeste što se iza nacija kriju zločinci sa imenom i prezimenom, konkretni ljudi koji su (navodno) u ime određene nacije počinili zločine.

Osim filma Quo vadis, Aida?, koji ne može da bude ilustrativan za ideju da se, suočavajući se s prošlošću, autori moraju ili treba da bave zločinima i zločincima sopstvenih društava, treba pomenuti i film Dobra žena iz Srbije i Dnevnik Diane Budisavljević iz Hrvatske. Iako formalno različiti, sva tri filma imaju za glavne junakinje žene, sva tri su delo autorki i sva tri u sebi sadrže istinit događaj iz novije ili starije istorije. Dobra žena, rediteljski debi glumice Mirjane Karanović, koja i igra naslovnu junakinju, govori o ženi koja živi u srećnom braku sa mužem koji je učestvovao na ratištima u bivšoj Jugoslaviji. Njegova prošlost ne smeta bračnoj i porodičnoj idili, neslaganje sa tom prošlošću isprva iskazuje samo naizgled bezrazložno buntovna kćer-umetnica, koja u svom radu otvoreno pokazuje društveni angažman. Ipak, slučajni pronalazak VHS snimka na kome se vidi brutalna likvidacija ratnih zarobljenika – civila (jasna referenca na zločin koji su u Bosni izvršili zloglasni Škorpioni), nemarno skrivenog u kući, koincidira sa otkrićem glavne junakinje da boluje od kancera. Suočavanje sa bolešću biće u ovom slučaju i suočavanje sa prošlošću, ličnom, porodičnom, ali i prošlošću u kojoj su u ime države Srbije, iako ona navodno u ratovima devedesetih nije učestvovala, počinjeni ratni zločini. To suočavanje značiće za glavnu junakinju i put ka ozdravljenju, ali i metaforu za moguće ozdravljenje srpskog društva.

Mirjana Karanović igra jednu od uloga i u filmu rediteljke Dane Budisavljević Dnevnik Diane Budisavljević. Film u dokumentarno-igranoj formi priča priču o humanitarki Diani Budisavljević zahvaljujući kojoj je iz ustaških logora spasen veliki broj srpske dece. Gotovo trilerski napeti igrani delovi u crno-beloj boji u kojima upoznajemo ženu koja sa užasom shvata šta se zapravo dešava u Nezavisnoj Državi Hrvatskoj i čini sve da spase šta se spasiti da, odvijaju se paralelno sa dokumentarnim svedočenjima neke od preživele dece, danas već starih ljudi, kao i sa užasnim dokumentarnim snimcima dece u ustaškim logorima. Glavnu ulogu besprekorno je odigrala hrvatska glumica Alma Prica. Ovaj film, potkrepljen dokumentima, ali i potragom za istinom iz jednog neutralnog ugla, na najbolji način pokazuje kako se o jednoj teškoj temi može govoriti delikatno i istovremeno potresno otvarajući bolna pitanja za savremeno hrvatsko društvo. Iako izvan onoga što bi bio mejnstrim u jednoj kinematografiji, ovaj film ovenčan je najvećom domaćom filmskom nagradom, Zlatnom arenom u Puli, sama autorka davala je intervjue u kojima je izjavljivala da je dobro da mladi Hrvati znaju šta se desilo u NDH, a film je u Hrvatskoj uvršten i u školski program.

Bosanskohercegovačka rediteljka Jasmila Žbanić pre Aide snimila je film Grbavica o ženi koja je žrtva silovanja u ratu i koja je, ostavši nakon toka trudna, rodila devojčicu. Mirjana Karanović igra glavnu ulogu i u ovom filmu. Ovaj film je 2006, upravo ovenčan Zlatnim medvedom u Berlinu, stigao i na tadašnji Fest, u glavni program i na veliku scenu Sava centra na kojoj se nakon projekcije pojavila i sama rediteljka, koja je, iako i sa ponekim zviždukom, ispraćena velikim aplauzom. Filmu Quo vadis, Aida? o genocidu u Srebrenici, doduše u potpuno drugačijoj društveno-političkoj klimi nakon 15 godina, nije bilo mesta ni na jednom velikom filmskom festivalu u Srbiji, a moguće prikazivanje na državnoj srpskoj televiziji bilo je teško i zamisliti. Istovremeno, Dara iz Jasenovca Predraga Antonijevića, o stradanjima Srba u zloglasnom ustaškom logoru, našla se u udarnom terminu RTS-a, mimo svih pravila da film nastao sredstvima Filmskog centra Srbije mora da ima najpre bioskopsku premijeru. Požurilo se da se pokaže da su „naše“, srpske žrtve bile veće od bilo kojih drugih žrtava, možda pre svih onih bošnjačkih žrtava ubijenih od srpske vojske devedesetih. Čast građana Srbije u ovoj besramnoj trci – ne za Oskarom ili pokazivanjem koji je film umetnički uspeliji, već koji prikazuje više „naših“ žrtava i gora stradanja (u stilu najgore banalne estetizacije nasilja) – odbranili su glumci. Glumački par iz Srbije – Jasna Đuričić igrala je naslovnu ulogu, dok je njen suprug, glumac Boris Isaković  maestralno dočarao lik Ratka Mladića. To što ratnog zločinca koji u ime Srba ubija Bošnjake igra glumac iz Srbije nešto je što bi, naizgled nebitno za temu i njenu obradu, moglo da bude od suštinskog značaja za gledaoce iz Srbije.  Ovakva kinematografsko-biografska, odnosno stvarnosna ukrštanja imaju snažan efekat na gledaoce i na možda neočekivan način doprinose suočavanju sa traumom Srebrenice, oko koje u srpskom društvu ne postoji konsenzus ni oko imena zločina, a većina građana i ne zna tačno šta se dogodilo. Ili možda svi znaju? U svakom slučaju se čini da bi ideja da bi jedan ovakav film mogao da bude deo školskog kurikuluma u Srbiji, kako je to Dnevnik Diane Budisavljević u Hrvatskoj, verovatno izazvala opštu nacionalističku histeriju.

Boris Isaković i Jasna Đuričić igraju i u filmu Dobra žena – on ratnog zločinca, supruga glavne junakinje, ona takođe suprugu još jednog paravojnika koji je najslabija karika u čuvanju užasne tajne iz rata i stoga žrtva pretnji i maltretiranja, i na kraju i ubistva.

Dobar primer filmskog doprinosa suočavanju s prošlošću je i hrvatski film Svjedoci Vinka Brešana o zločinu u ratu u Hrvatskoj devedesetih koji hrvatski vojnici počine nad srpskim civilima, a, u maniru pravog trilera, na tragu im je hrabra novinarka u tumačenju Alme Price. I u ovom filmu igra Mirjana Karanović – majku hrvatskih vojnika koja hoće da prikrije njihov zločin po svaku (užasnu) cenu. Ne treba zaboraviti ni ostvarenje reditelja iz Srbije Ognjena Glavonića Teret o zločinima Srba nad Albancima sa Kosova. Glavnu ulogu u filmu igra glumac iz Hrvatske Leon Lučev, koji je deo glumačke ekipe i nekoliko drugih filmova pomenutih u ovom tekstu. Tako sada možemo govoriti o jednoj grupi izvanrednih jugoslovenskih filmskih autora i autorki, ali i glumaca zahvaljujući čijem su glumačkom umeću i ne manjoj hrabrosti sve pomenute teme iznete na videlo.

Čak i ako neki od ovih filmova nisu bili gledani, nisu dobili priliku da budu prikazani na nacionalnim frekvencijama ili su cenzurisani i skrajnuti na neki drugi način, oni su snimljeni i nastavljaju da postoje. Oni od nas koji imaju potrebu da postavljaju pitanja i da traže odgovore mogu to, potaknuti ovakvom kinematografijom, i činiti. Na taj način makar pojedinci, ako ne i čitavo društvo, mogu pokušati da pronađu neki put do istine, pa tako i do pravde. U suprotnom, metastaze (kako glasi i naslov jednog savremenog hrvatskog filma) koje se sve više šire proždraće i poslednje ostatke naših bolešću izjedenih društava bez savesti.

Ivana Matijević (Beograd, 1973), urednica kulture u štampanom izdanju dnevnog lista Danas. Diplomirala je srpsku književnost i jezik sa opštom književnošću na Filološkom fakultetu Univerziteta u Beogradu. Na istom fakultetu odbranila i master rad. Završila je Studije religije Alternativne akademske obrazovne mreže. Sarađivala sa i piše i za: srpsko izdanje magazina Elle, časopis Književne opštine Vršac – Kovine, pozorišne novine Ludus, Forum ZFD… Uređuje i dodatak Knjiga u vikend izdanju Danasa, kao i brojne dodatke i podlistke posvećene kulturnim i umetničkim manifestacijama.