Druga strana medalje
U proleće 1999. godine, nakon represije jugoslovenskih vlasti nad kosovskim Albancima i početka NATO bombardovanja Jugoslavije, oko četvrt miliona kosovskih Albanaca potražilo je utočište u Republici Makedoniji. To su pretežno bili civili s juga Kosova koje je državna policija uz paravojne grupe naterala da napuste svoje domove.[1] Na severnoj granici Makedonije, postavljeno je više agencija za pružanje pomoći pristiglim izbeglicama. Državne vlasti, međutim, bile su nešto rezervisanije prema izbeglicama, jer su strahovale da bi to moglo poremetiti delikatnu međuetničku ravnotežu u državi.[2] Novoformirana vlada zahtevala je bolju kontrolu granica, suprotno zahtevima međunarodne zajednice i lokalnih albanskih političara da se granice održe otvorenim; potez koji bi omogućio brz povratak kosovskih Albanaca na Kosovo.
Samo nekoliko meseci pre ovih događaja, krajem februara 1999. godine, UNPREDEP – što označava Snage za preventivno raspoređivanje Ujedinjenih nacija – završile su svoj četvorogodišnji mandat nakon što je Kina stavila veto na njegovo produženje pošto je Makedonija priznala Tajvan. Već u decembru 1992. godine, prve snage UN mirovnih trupa za Jugoslaviju, UNPROFOR, ili Snage UN za zaštitu, stigle su u Makedoniju da bi nadgledale njene slabo zaštićene državne granice. Od 1995. godine i formalnog kraja rata u Bosni i Hercegovini, mirovna misija UN u Makedoniji preoblikovana je u UNPREDEP. Kraj mandata UNPREDEP-a ostavio je albanske, kosovske i makedonske granice izloženijim ilegalnim prelascima i uzdrmao sigurnost makedonskih građana.
Radna filozofija UNPREDEP-a bila je nešto holističnija nego prethodna, i kao u drugim jugoslovenskim republikama, čak i pionirska prema UN standardima zahvaljujući šefu Henryku J. Sokalskom, jer je sadržala niz “katalitičkih aktivnosti” usmerenih na jačanje društvenog poverenja, razvoj mreže civilnog društva i opšte institucionalne sposobnosti za novu demokratsku eru; što je uključivalo bolje razumevanje i primenu ljudskih prava, uključujući prava manjina.[3] Jaka prisutnost međunarodne zajednice u državi, kao i uspešno izbegavanje oružanih operacija početkom decenije, predstavila je Makedoniju kao “oazu mira” u regionu bivše Jugoslavije.
Epizoda priliva izbeglica s Kosova u tadašnju Republiku Makedoniju činila se među glavnim argumentima za “tezu o prelivanju” vezanu za makedonski sukob 2001. godine, a to je teza koja posmatra casus belli izvan državnih granica Makedonije.
Međutim, bilo je i drugih takvih argumenata. Petifer i Vikers, na primer, nalaze početak sukoba u glasinama o “Kosovskom Dejtonu” ranih 2000-ih, koji bi navodno ostavio kosovske Albance bez nezavisnosti. Ove priče podržavali su “narušeni odnosi” između kosovskih Albanaca i NATO snaga nakon formiranja administracije Džordža Buša.[4] U ovom kontekstu, makedonska situacija zastoja u pravima manjina, nacionalističke vlade i slabe kontrole granica odjednom je pružila plodno tlo za albanske radikalne glasove koji su se opredelili za vojnu kampanju u Makedoniji kao sredstvo za odbijanje eventualnog rešenja za Kosovo koje ne bi bilo nezavisno.
S druge strane, u Makedoniji su te tvrdnje često bile dovođene u vezu sa izjavom Oslobodilačke vojske Kosova iz 1998. godine da joj je krajnji cilj oslobađanje svih albanskih teritorija na Balkanu, uključujući delove Makedonije. OVK nije bila podvrgnuta razoružanju nakon Kosovskog rata (1998-1999), što je omogućilo da ona snabdeva “oružjem, logističkom podrškom i strategijom” radikale u Makedoniji, koji su smatrali albanske političke elite nesposobnim da poboljšaju uslove Albanaca u državi.[5]
Sukob u Makedoniji počeo je 22. januara 2001. godine gerilskim napadom na policijsku stanicu u blizini Tetova. Samoproklamovana Oslobodilačka Nacionalna Armija (al. Ushtria Ҫlirimtare Kombëtare, UҪK), grupa sa istim albanskim akronimom kao i OVK, odmah je priznala odgovornost za dva napada. Događaji su iznenadili makedonsko društvo i političke elite, pa čak i dve najveće albanske stranke u državi osudile su aktivnosti ONA početkom 2001. godine.[6] Napadi su usledili neposredno nakon dogovora o demarkaciji granica između Makedonije i Srbije početkom 2001. godine, osuđenih od strane kosovskih političara, i formalnog kraja neprijateljstava u Preševskom okrugu juga Srbije u novembru 2000. godine.
Serija događaja iz 1999. godine – počevši od završetka mandata UNPREDEP-a do NATO bombardovanja Jugoslavije, kosovskih izbeglica u Makedoniji i završetka rata na Kosovu – ukazuje na to da je ova godina bila ključna za “drugu stranu medalje” unutrašnjih društvenih i političkih dinamika u Makedoniji: od predvodnika strateške mirne integracije do države na ivici građanskog rata.[7]
Naum Trajanovski,
Fakultet sociologije, Univerzitet u Varšavi
[1] Michael Brewin, Anketa kosovskih izbeglica u Makedoniji, maj-jun 1999. godine, u Geopolitici gladi 2000-2001 (Boulder i London: Izdavačka kuća Lynne Rienner, 2001).
[2] Daniel Krcmaric, Tokovi izbeglica, etnički odnos snaga i širenje konflikata, Studije bezbednosti, vol. 23, br. 1 (2014): 182-216.
[3] Henryk J. Sokalski, Gram prevencije: Makedonija i iskustvo UN u preventivnoj diplomatiji (Vašington, D.C.: Izdavački institut za mir Sjedinjenih Američkih Država, 2003).
[4] James Pettifer i Miranda Vickers, Albansko pitanje: Preoblikovanje Balkana (London i Njujork: I.B. Tauris, 2007), 249.
[5] Robert Hislope, “Između lošeg mira i dobrog rata: uvidi i lekcije iz skoro-rata u Makedoniji,” Etničke i rasne studije, vol. 26, br. 1 (2003): 129-151.
[6] Videti, na primer, izveštaje iz prve ruke date stranom novinaru: Ryszard Bliski, Łuni nad Tetovem (Warszawa: Towarzystwo Polsko-Macedońske, 2002), 24-25.
[7] Lidija Georgieva, Od ideja kon kultura za prevencija na konflikti, Godišen zbornik na Filozofskiot fakultet vol. 54 (2004): 473-484.
