U potrazi za smislom, katarzom i razumijevanjem lično i kolektivno preživljenog, u periodu poslije ratova društva se okreću memorijalnim praksama u kojima istovremeno traže utočište od zaboravljanja i nezaborava. Memorijalne prakse i kultura sjećanja (i zaboravljanja) koju one kreiraju jasno nam komuniciraju na kojem se stadiju suočavanja s ratnom prošlošću neko postkonfliktno društvo nalazi te na kojim simbolima, idejama i vrijednostima želi izgraditi identitet(e) dolazećih generacija.

Opsada Sarajeva počela je 5. aprila 1992. godine i trajala ukupno 44 mjeseca. Poznata je kao najduža opsada glavnog grada u historiji modernog ratovanja, u kojoj je ubijeno preko jedanaest hiljada civila, od kojih značajan broj čine djeca.

Prakse memorijalizacije u postkonfliktnim društvima precizan su indikator društveno-političkih kretanja u decenijama koje slijede nakon rata, kao i odnosa tih društava prema sopstvenoj ratnoj prošlosti i (novo)izgrađenom identitetu. I bez detaljne analize evidentno je da je memorijalizacija opsade Sarajeva kroz godine i decenije nakon rata zvaničnim institucijama služila i služi kao fokalna tačka za izgradnju i utvrđivanje identiteta zasnovanog na nacionalnom i/ili lokalpatriotskom jedinstvu i neoborivoj poziciji žrtve potvrđene u presudama međunarodnih sudova.

Centralni i medijski najispraćeniji događaj vezan za memorijalizaciju 32. godišnjice početka opsade Sarajeva pod nazivom „Stazom sjećanja“ organizovao je Memorijalni centar Sarajevo (nekadašnja JU Fond Memorijala KS) u saradnji s Gradom Sarajevo. Osnovni koncept ovog događaja predstavljen je postavljanjem duge bijele podloge na kojoj je poredano preko jedanaest hiljada cipela duž centralne gradske ulice i šetnice, a koje su na poziv Memorijalnog centra Sarajevo donirali građani i građanke, predstavnici i predstavnice javnih institucija, učenici i učenice, te nastavnici i nastavnice iz osnovnih i srednjih škola Kantona Sarajevo. Cipele su na određenim prostornim razmacima pratili i informativni paneli te sačuvani predmeti iz različitih segmenata ratnog života i iskustva. Petog aprila kreirana je povorka koja je, predvođena roditeljima ubijene djece, krenula od Spomen-obilježja ubijenoj djeci opkoljenog Sarajeva 92-95. Povorka se kretala ravnom linijom duž postavljene instalacije kroz Titovu ulicu, Ferhadiju, i završila ispred centralne bine na Baščaršiji.

Svaka od doniranih cipela predstavlja jedan život izgubljen za vrijeme opsade, a sam proces donacije cipela simbolički je akt identifikacije sa žrtvom, simboličko zauzimanje pozicije žrtve i njeno simboličko proživljenje i vraćanje u zajednički javni prostor da bismo još jednom pokazali tj. potvrdili njenu smrt. Broj cipela i vizuelni šok efekt koji njihova količina proizvodi fokalna su tačka instalacije, i jasno ukazuju na to da je fokus organizatora bio na predstavljanju broja žrtava, a u podtekstu i veličine samog zločina sugerisanog dužinom staze i nepreglednim nizom cipela.

Korištenje cipela u memorijalizaciji čest je motiv, od „Cipela na obali Dunava“ Janoša Kana Togaja, preko eksponata s hiljadama cipela žrtava holokausta u USHMM-u u Washingtonu, pa do bližih primjera kao što je dio postavke „Koracima onih koji (ni)su prešli“ Memorijalnog centra u Srebrenici.  Interesantno je i da je slična postavka, pod nazivom „Par cipela – jedan život“ realizovana u Beogradu 2010. godine u organizaciji Žena u crnom, koje su postavku realizovale povodom obilježavanja 15 godina od genocida nad Bošnjacima u Srebrenici, i koja je u kontekstu zemlje u kojoj se dešavala bila nešto direktniji i učinkovitiji aktivističko-umjetnički pokret i izazvala burne reakcije.

Kada sagledamo prostorni kontekst ovogodišnje memorijalne instalacije, uočavamo da ona direktno i neposredno komunicira s mnoštvom bitnih već postojećih tačaka memorijalizacije vezane za rat 1992-1995, opsadu, ali i Drugi svjetski rat, kao što su Sarajevske ruže, Vječna vatra i Gradska tržnica, a s kojima ulazi u dijaloški odnos. Neka od tih memorijalnih obilježja u toku samog događaja bila su tačke na kojima je realizovan dodatni program i pored kojih je povorka pri kretanju usporavala. Tako se procesija zaustavila na još šest tačaka, što je dijelom bilo motivirano time da se skoro sve većinske nacionalne i religijske grupe uzmu u obzir i da se njihova nacionalna i/ili religijska osjećanja pobuđena slikama stradanja i patnje uvaže tokom ritualnog odavanja pijeteta žrtvama koje su bile osnovni fokus obilježavanja.

Tako je povorka, osim početne tačke, stajala i pored Vječne vatre u znak sjećanja na antifašističku tradiciju grada, pored Gradske tržnice, ispred Katedrale, pored Muzeja Jevreja, pored Begove džamije, gdje su bile istaknute i zastave s ljiljanima, te na Baščaršiji. Na svakoj od tačaka upriličena je izvedba prigodne profane ili religijske muzike s ciljem emotivne egzaltacije.

Insistiranje na razdvojenom odnosno posebnom odavanju počasti za svaku od nacionalnih/religijskih grupa oduzima od važnosti kolektivne dimenzije iskustva proživljene opsade koja je njihovo zajedničko iskustvo. Ove tačke obilježavanja (tj. razdvajanja) osmišljene su kako bi nasuprot tome dokazale njihovu posebnu ulogu žrtve obilježenu nacionalnim/religijskim predznakom, jer se žrtva koja ga nema valjda ne broji. Jasno je da je ova praksa upotrijebljena većinski za etno i religijsku homogenizaciju i da se služi njenim jezikom.

U smislu socijalnog konteksta obilježavanja 32. godišnjice početka opsade najproblematičnija je činjenica da se postavkom istovremeno odavala počast civilnim žrtvama rata i braniteljima – pripadnicima Armije i MUP-a RBiH. To ne bi trebalo čuditi s obzirom na to da je organizator Memorijalni centar Sarajevo čija je primarna uloga prema njihovoj veb-stranici očuvanje dostojanstva odbrambeno-oslobodilačkog rata 1992-1995. godine – afirmacijom lika i djela šehida i poginulog borca. Miješanje civilnih i vojnih žrtava rata i njihovo simboličko izjednačavanje u ovogodišnjem obilježavanju potpuno potire poruku o besmislu ratovanja koja bi trebala biti nužni podtekst svake memorijalizacije koja stremi kreiranju kulture sjećanja okrenute ka budućnosti u miru. Ne može se istovremeno odavati počast nevino stradalim civilima koji su bez svoje volje i mogućnosti izbora ubijeni oružjem uslijed vojnog djelovanja i onima koji su oružje nosili i vojno djelovali – makar to bilo u odbrani  ili u naše ime!

Sama instalacija počinjala je i završavala dužim nizom crnih vojničkih čizama. Početak i kraj kao jaka mjesta bilo koje poruke ili sadržaja na ovaj način su vizuelno militarizovani, a cijeli program obilježavanja ostao je na nivou etničke i religijske homogenizacije pozivanjem na religijske rituale te insistiranje na posebnom simboličkom predstavljanju skoro svih većinskih religijskih/nacionalnih grupa.

Za razliku od etnohomogenizacijskih poruka Staze sjećanja, univerzalna poruka o težini kolektivnog iskustva opsade Sarajeva, ali i besmislu i patnji kao osnovnom produktu ratovanja poslana je raznovrsnim programom Modula memorije 2024, kojim se od 1996. godine obilježava početak opsade Sarajeva. Program je ove godine otvoren postavkom izložbe fotografija pod nazivom „Sarajevo – grad ljubavi i stradanja“ ratnog fotoreportera Oslobođenja Danila Krstanovića, kojem je ovom prilikom posthumno uručena i Nagrada za doprinos čuvanju kulture sjećanja.

Izložba se sastoji od fotografija nastalih tokom četiri godine opsade Sarajeva i prikazuje svakodnevni život i svu kompleksnost i višeslojnost iskustva života pod opsadom, prikazujući ljude i prostor u kontekstu rušenja i raspada uzrokovanog fizičkom destrukcijom vojnim djelovanjem, ali i u kontekstu moralnog rasapa u smislu odgovornosti međunarodne zajednice i njene nespremnosti za pravovremenu i adekvatnu reakciju. Izložba naslovljena na osnovu autorovih intervjua, i postavljena u Umjetničkoj galeriji BiH, predstavlja svu patnju, bol, gubitke, ali i snagu, otpornost, ljubav i solidarnost koje su bile hljeb nasušni u trenucima kada se do pravog teško dolazilo.

Krstanovićeve fotografije su tokom otvaranja izložbe jukstaponirane fotografijama podrške narodu Palestine s recentnih protesta, a ovogodišnji poster Modula memorije ispisan je bojama palestinske zastave. Tako je sjećanje stavljeno u funkciju slanja poruke podrške, solidarnosti, ali i krika upozorenja. Ovo pokazuje kako je, za razliku od nacionalno obojenih memorijalnih instalacija i postavki, slobodna umjetnost kao medij u stalnom dijalogu sa sadašnjošću, fokusirana na ovdje i sada, uvijek angažovana, prsta uperenog u svijet kakav je danas i njegove zločine, spremna da opomene, oštro osudi, hrabro otvori prostor za diskusiju.

Jedan od zapaženijih projekata ovogodišnjeg obilježavanja početka opsade Sarajeva je i dokumentarni film „Pucajte, ja i sada držim čas” u produkciji Federalne televizije autorice Arijane Saračević-Helać. S potpunim fokusom na obrazovanje u gradu pod opsadom, ispričan iz perspektive bivših profesorica i nastavnica te tadašnjih učenika i učenica, ovaj projekt putem individualnih intervjua i isječaka iz sjećanja različitih sagovornica i sagovornika kreira malo-pomalo sliku ratnog Sarajeva s njegovim podrumskim ratnim učionicama u kojima se dešavao obrazovni proces naprasno prekinut početkom rata. Projekt je osvijetlio malo drukčije heroje i heroine, nastavnice i profesorice koje su ulagale zadnje snage i skoro nepostojeće resurse kako bi djeci u opkoljenom Sarajevu omogućili nadu za bolje sutra i stvorili kapi normalnosti u moru ludila i nasilja koje ih je okruživalo.

Simbolično ime filma kreira direktnu sponu između opsade Sarajeva i iskustava sarajevske djece s Drugim svjetskim ratom i ubistvom đaka Muške gimnazije iz Kragujevca 21. oktobra 1941. godine pod rukom fašista kada je njihov učitelj, izveden iz škole s učenicima, odbio ponudu zločinaca da njega poštede od smrti i stao u stroj sa svojim đacima te zajedno s njima poginuo. Riječi koje je posljednje izgovorio učitelj Miloje Pavlović „Pucajte, ja i sada držim čas“ postale su dio naše kulture sjećanja, a dokumentarni film Saračević-Helać simbolički se povezao s idejama antifašističke borbe i obrazovanja kao najsigurnijeg puta ka miru.

Kultura sjećanja nastala na osnovu umjetnički uspješno osmišljenih projekata, kao što su dva prethodno spomenuta, uvijek je  kolektivistička, ali ne na način na koji su to nacionalno ili religijski obojeni projekti, već na način da kroz individualno/lično ukazuje na kolektivno; i ne samo na kolektivno već, u smislu vrijednosti za koje se zalaže, na univerzalno! Iz njih proistekle memorijalne prakse kreiraju direktne spone s posmatračima, postavljajući pred njih materijal za refleksiju i propitivanje, ne tražeći od njih repeticiju i identifikaciju, već razumijevanje i djelovanje, istovremeno jasno ukazujući na nepobjedivost života i ljudskog duha.

Merima Ražanica je koordinatorica edukativnih programa Muzeja ratnog djetinjstva u Sarajevu, gdje kreira i realizira sadržaje za muzejski program mirovne edukacije. Dugogodišnja je saradnica „Školegijuma“, magazina za pravedno obrazovanje, i dobitnica nagrade Peace Curator Prize Balkan Museum Networka za 2024. godinu.