Порано велевме: „Имавме среќа што бевме деца за време на војната“, чувство што се споделува меѓу нас сестрите, сега возрасни, додека размислуваме за неприродноста и суровоста на војните. Денес, чувствуваме дека ја разбираме војната подобро – опасностите, заканите – но за време на војната во Косово, „имавме среќа“ што не знаевме ништо од тоа. Не бевме свесни за нејзиниот интензитет. Ова секогаш беше надополнето со коментарот дека „не би знаеле што да правиме ако бевме возрасни, знаејќи што е војна, сигурно ќе полудевме. Ќе се потсетевме на оние „невообичаени времиња“ од нашето детство, наоѓајќи ги моментите на забава среде хаосот. Кога нашите мајки нè тераа да носиме чевли кога спиевме, тоа го доживуваме како авантура, нешто што инаку не можевме да го правиме. И сите тие времиња кога можевме да јадеме од храната која обично се чуваше за гости. Скривницата која беше направена во приколката на нашиот трактор, нам ни личеше на игротека, знаевме во кое ќесе може да најдеме кикиритки, што беше реткост за тоа време. Ќе избегавме од куќата и ќе трчавме до тракторот, се криевме од сите дома, и мислевме дека опасноста е дома, ако некој нè види, не знаејќи каде е вистинската опасност; куршумите кои во секој момент можеа да нè поткачат. Мојата тетка, која во нејзините дваесетти години  го мачкаше нејзиното убаво лице со кал, за мене беше „дел од играта“. Се најдовме во хотел веднаш откако ја минавме границата. Гледавме како изгледа еден хотел за прв пат во нашите животи. За едно дете, таквото доживување како да беше доволно за да ни го одвлече вниманието од фактот дека штотуку сме го напуштиле домот, а не само куќата. Во тој хотел добивме бесплатно млеко. Имаше луѓе кои ни носеа храна.

***

Изгледа избрав да не ги спомнувам оние други моменти за кои многу добро знам дека се вкоренети во моите сеќавања. Кога српските сили влегоа во нашето село, јас и мојата постара сестра, две години постара од мене, не бевме во нашата куќа со нашата мајка. Татко ми случајно беше во Германија за време на војната во Косово, тој пред неколку години беше отишол таму на работа. Кога ги слушнавме првите истрели, мајка ми беше дома без нас, со нашата трета сестра, четиригодишно дете во рацете кога војниците ја опколија  додека беше надвор, без нејзиниот сопруг, и која како возрасна знаеше каква е војната. Се прашувам како успеа да го задржи разумот.

***

Беше сончев ден, по многу студени денови, јас и мојата постара сестра решивме да одиме кај нашите братучеди. Се чинеше тивко. Неодамна имавме купено нови јакни, баравме причина да ги носиме надвор, одењето кај нашите братучеди беше доволно добра причина. Нашите нови јакни беа светлоцрвени, со ранци кои беа сошиени на нив, а внатрешната ткаенина беше во една прекрасна сина боја со прекрасен дезен. Тие јакни за нас беа дефиниција за среќа, толку беше едноставно. Сè уште можам живо да се сетам како ткаенината на јакната се чувствуваше на моето тело, како и шушкавите звуци што ги испушташе при одење.

***

Бевме во дневната соба со нашите братучеди и некои луѓе кои беа дојдени да преспијат таму од градот, кога најстарата жена влезе во куќата со врескање „влегоа в село, го убија син ми“, се качи на покривот за да го побара нејзиниот син кој беше излезен да поправа кабли за струја за селото. Сакаше да види од каде доаѓаат. Нејзината снаа, сопругата на синот за кој мислеше дека е убиен, се исправи, без глас. Ни се чинеше дека беше исто така безживотна, дури и нам како на деца, и почна да пакува свеж леб од рерната во вреќи. Почнаа да си го пакуваат животот и не мораа ни збор да кажат, тие, возрасните, веќе знаеја што се случува, што е војна. Јас и сестра ми, гледајќи го сето тоа, знаевме дека нешто се случило, дека започна промена. Една од девојките од градот што престојуваше таму, на околу 20-тина години во тоа време, почна да вреска и толку јасно се сеќавам на таа сцена како ги става рацете во уста обидувајќи се да ја скине. Веројатно мислев дека таа е едноставно луда. Сега знам дека таа беше луда како што би била сега јас кога би знаела дека „доаѓаат“.

***

Дедо ми и најмладиот вујко дојдоа по нас. Дедо ми ја држеше сестра ми, а вујко ми ме држеше мене. Ќе направеа неколку чекори по улицата, а потоа влегуваа во секоја куќа покрај улицата додека не стигнавме до нашиот дом. Секој момент можеше да биде последен за нас. Не знаевме, јас и сестра ми. Тие знаеја. Во тој момент, мислам дека веќе знаевме дека тоа повеќе не е авантура. Со секој здив на вујко ми надоаѓаше страв. Погледот што ќе си го дадеа, дедо и вујче, мораа да се погрижат дека ќе се вратат дома живи, со нас. Имаше шанса никогаш да не се вратиме дома, а јас го чувствував тоа. И само сакав повторно да ја видам мајка ми. Дури сега можам да замислам низ што поминала во тие моменти чекајќи нè нас, знаејќи дека можеби никогаш повеќе нема да нè види. Стигнавме дома.

Таа ноќ војниците влегоа во нашиот дом.

Истата вечер излеговме од дома, со тој трактор што некогаш ни беше игротека, и отидовме на железничката станица во Липљане, каде што луѓето се туркаа за да си направат простор таму. Сите сакаа да влезат, да се биде оставен значеше смрт. Тоа беше уште една војна за опстанок додека се обидував да избегам од друга.

***

Во возот.

Толку многу луѓе. Децата мочаат, луѓето викаат, животот се менуваше пред нас.

Заминавме за Тетово како бегалци, во една убава градска куќа, многу поголема од нашата на Косово. Имаше многу соби во оваа куќа. Од прозорците на една од собите можевме да ги видиме продавниците надвор. Тоа беше како првиот празник во нашиот живот, така треба да изгледа еден празник, си помисливме. Нов свет. Добивавме кутии со чоколади и сѐ што сакавме да јадеме, нешто на што не бевме многу навикнати. Таму не се чуваше забранета храна само за гостите. А сепак, нешто не беше како што треба. Беше добро некое време, но потоа сеќавањата на домот почнаа да ни ги брануваат срцата, тие беа помоќни од сѐ што можевме да добиеме таму. Сè што сакавме, беше, барем еднаш, да се вратиме дома. Во овој град немаше крави. Се откажав од чоколадата и од сѐ таму, само сакав да си одам дома, да ни се врати животот. Но, разбравме дека не можеме. Како да моравме да се согласиме со фактот дека нашиот дом повеќе не постои. Но, колку повеќе минуваше времето, домот стануваше многу поконкретен и помоќен во мојот ум.

***

Веста за ослободувањето на Косово донесе надеж. Косово беше слободно, рекоа. Тоа значеше дека можеме да си одиме дома.

Тој ден се качивме во комбе за да не однесе преку граница, да се вратиме дома, тоа е сѐ уште најсреќниот спомен. Плескавме со раце, пеевме и танцувавме во тоа комбе, со соблечени чевли, се чувствувавме слободни, без да знаеме што значи тоа во тоа време. Да се ​​научи какво е чувството да се биде слободен додека се минува граница е тешка животна лекција за шестгодишно дете. Никогаш повеќе не зборував за војна. Мислев дека сум ја преживеала кога заврши.

***

Години подоцна во 2017 година, речиси 18 години по војната. Јас сум во САД на магистерски студии. Имав ужасен ментален слом и завршив на првата психотерапевтска сесија. Дијагностицирана ми е клиничка депресија. Нешто што го преживував во текот на адолесценција, но мислев дека е нормално. Се обидов конечно да зборувам за моите чувства. Од никаде, терапевтот ме праша за моето искуство со војната, и си помислив „ајде бе, одамна го имам заборавено, сигурно не може да влијае на мојот живот или начинот на размислување сега“. Се расплакав додека го мислев тоа. Никогаш не се вратив после таа сесија. Очигледно, таа отвори нешто со што сè уште не бев подготвена да се соочам.

***

2023 година, Цирих, Швајцарија.

Поканета сум да зборувам за филмот „Кошница“, филм кој ја прикажува борбата на жените на Косово за обновување на нивните животи по војната, при што нивните сопрузи и повеќето синови се убиени, а тие мораат да се справат со трауми од военото сексуално насилство. Додека се прикажува филмот, нешто во мене боли толку многу што липам. Се чувствувам како да се враќам на таа прва сесија, само што овој пат навистина морам да се вратам и да учествувам на тој панел. Нема спас.

За прв пат бев отидена во Швајцарија. Земја без војна повеќе од 500 години. Луѓето на улиците, си помислив, и оние во публиката, никогаш не можат да ја знаат болката од сознанието дека мирот и слободата не можат да се земаат здраво за готово. Дека сето тоа може да ви се одземе еден убав сончев ден, додека сè за што размислувате е вашата нова јакна. И мислам дека токму во тој момент сфатив што ми направи војната мене, на едно шестгодишното дете. Ме научи на тешка лекција, премногу сурова за едно дете, толку насилно, дека животот каков што го знаеш, во секој момент, може да ти се одземе. Дека те тера да ја раскинеш устата, да го покриеш лицето со кал, да се збогуваш со луѓето и да оставиш сè зад себе, бидејќи без да сакаш, животот каков што го знаеш повеќе не ти припаѓа. И секоја мала промена во животот може да те натера да се вратиш на тој страв што го потиснуваш толку долго, затоа што мислиш дека воопшто не бил таму. Но, таму е, и се прикрадува кога најмалку го очекувате. И на многу начини, војната продолжува…

Миришахе Сила е истражувач за родови прашања и активист за родова правда, ангажирана во развојни проекти во Косово. Моментално работи на проект фокусиран на одржлив и инклузивен економски развој преку отворање работни места и раст на приватниот сектор. Претходно со истата мисија работела во земјоделскиот сектор. Миришахе дипломирала политички науки на Универзитетот во Приштина и магистрирала женски и родови студии на Универзитетот во Северна Ајова, САД. Сертифицирана е за „Род и економија“ од ETХ Цирих и за „Функционирање на пазарните системи“ од Институтот Спрингфилд. Во текот на изминатата деценија, Миришахе работи во полето на родовото насилство, економските права на жените и маргинализираното политичко учество. Нејзините проекти и кампањи во Косово вклучуваат различни групи, што ја одразува нејзината посветеност на инклузивноста. Нејзината работа е длабоко вкоренета во феминистичката мисла, обликувајќи ги нејзините улоги за развој на заедницата како проектен менаџер, истражувач, публицист и ментор.