15 септември 2023 година се чинеше како секој друг работен ден за судски набљудувач како мене додека се подготвував да заминам од дома за да известувам за судските постапки. Тој ден, сепак, ќе научам дека минатото никогаш не е навистина зад нас. Тоa наоѓа начини да се појави повторно, преобликувајќи го нашето разбирање за историјата и нашите сопствени приказни, предизвикувајќи нови потраги за лична и колективна вистина.

Додека се движев по ходниците на Основниот суд во Приштина и се наоѓав меѓу клупите во судницата, имав шанса одблизу да ги погледнам деталите за случајот што се одвиваше пред мене. Тогаш направив застрашувачко откритие: случајот за кој известував за БИРН се однесуваше на настани што се случија истиот ден кога јас и моето семејство избегавме од Косово дваесет и пет години претходно, во истото село што го оставивме зад нас. Пишувањето на таа статија ме врати назад во моето детство – бегалец покрај мајка ми и брат ми, исплашен со секој наш чекор.

Одеднаш стана тешко да ја одвојам мојата работа од бегалецот во мене. Обвинението ги детализираше бруталностите што ги отсликуваа стравовите низ кои несвесно сум живеел како дете – убиства, тепања и нехуман третман на цивили.

Имав само четири години кога тргнавме од Сарадран-Истог за Тирана, набиени во преполн трактор со другите членови на семејството на мајка ми. Нашите работи беа набрзина спакувани и стравот ни се залепи како втора кожа. Сеќавањето на тој ден е крпеница од фрагментирани слики извлечени и од моите сопствени сеќавања и од приказните што ми ги кажуваа додека растев: хаосот, сирените, лицата на странците, сето тоа бегајќи од незамислив ужас што не го разбирав. времето, но можев да се чувствувам насекаде околу мене.

Мајка ми често ги раскажуваше приказните за нашето бегство, што се чинеше како ехо на заедничка историја. Таа зборуваше за ноќите на 7 и 8 мај 1999 година, кога се собравме во полето, стуткани заедно како страв обвиткан околу нас како ладно ќебе. Додека се обидувала да спие под ѕвездите со двете деца, извиците и движењата на српската полиција ја разбудиле. Тие ноќи поминати на трактор на отворено поле беа исполнети со далечни звуци на пукотници – вознемирувачка симфонија што ги нападна нејзините соништа. Таа често ги опишуваше како двете најстрашни ноќи во нејзиниот живот.

Најдовме сигурност во Тирана, засекогаш изменета од насилството од кое избегавме. Нашето беше само едно тешко патување во услови на поширока кампања за етничко чистење. Сега сфаќам дека, како дете, бев заштитен од целата тежина на она што навистина значеше.

Додека се пробивавме низ хаосот, мајка ми ми кажа за нашите средби со српски полицајци и паравојски кои беа пијани, со лицата извртени од агресија додека го насочуваа оружјето кон нас, барајќи пари со закани. Пораснав слушајќи ги нејзините приказни, вклучително и како вујко ми дојде од Германија со готови пасоши, желен да не донесе на безбедно. „Секој ден беше борба“, рече таа, потсетувајќи се на шесте недели што ги поминавме во Тирана без информации за татко ми, кого таа мораше да го остави во Пеќ со неговото семејство.

Изненадувачки, мајка ми одби да оди со вујко ми во Германија, задушена од стравот и неизвесноста да не знам дали татко ми е жив. Оваа одлука ме збунуваше со години, особено кога се соочив со фрустрации во врска со економските, социјалните и политичките борби на Косово. Честопати се обраќав кон неа, жалејќи се дека ако ја прифатише понудата на вујко ми, ќе можевме да бидеме во Германија и да живееме подобар живот. Таа нежно ќе ме потсети: „Кога ќе пораснеш, ќе разбереш“.

Сега, додека размислувам за тие моменти, ја гледам длабоката длабочина на љубовта и пожртвуваноста на мајка ми во хаосот. Тоа не беше само за безбедност; се работеше за обидот да го задржиме нашето семејство заедно, дури и кога светот се распаѓаше. Тие наративи станаа составен дел од мојот идентитет, обликувајќи го моето разбирање за загубата и издржливоста и ме научија дека преживувањето често доаѓа со длабока емоционална цена.

Кога се вративме во Косово, ги најдовме татко ми и неговите роднини живи и безбедни. Многу други немаа толку среќа. Многумина беа убиени или масакрирани, многу од нив насилно исчезнаа членови на семејството, оставајќи ги засекогаш прогонувани од ужасни злосторства.

Мојата работа во областа на правдата ме однесе на безброј судски процеси, но ова судење се чувствуваше поинаку. Силно ја сплете мојата приказна со оние на безброј други погодени од војната. Во следните месеци, како што се одвиваше постапката, внимателно ги слушав исказите на сведоците, при што секоја приказна се одвиваше како поглавје од трагичен роман. Можев да ги видам лицата на оние кои ги загубија најблиските, а нивните очи треперат од солзи.

Меѓу нив бил и 86-годишен маж, кој изгубил три синови и уште двајца членови на семејството на денот под истрага на судот. И покрај неговата огромна загуба и страдање, тој собра сила да му се спротивстави на обвинетиот со страшна итност, барајќи одговори на прашањата што го прогонуваа со години: „Сакам да знам кој ги уби моите три сина. Ако не сте го направиле тоа, мора да знаете кој го направил“.

Среде оваа мака, ме погоди дека судницата изгледаше како крстопат и на надежта и на тагата – место каде тежината на историјата се судри со копнежот за правда. Тоа беше исто така место за уште една раскрсница: средбата во целосен круг помеѓу возрасната јас и четиригодишното дете, соочувајќи се со маж обвинет за злосторства извршени на денот и на местото каде што станав бегалец. Во тој момент, ја разбрав тежината на она што се случува околу мене и открив латентна, но длабока желба во мене да се осигурам дека историјата ќе биде признаена и запаметена.

Пресудата беше донесена во јули 2024 година: 12 години затвор за обвинетиот. Скенирајќи ги лицата кои тешко се видливи во директниот пренос на постапката, можев да видам разочарување како преовладува во просторијата. Тежината на тие години сигурно се чувствуваше недоволна во споредба со големината на трагедиите што им претходеа. Сепак, среде спротивставените емоции, сфатив дека оваа пресуда е исто така почеток – важно признавање на грешките што беа нанесени. Тоа беше чекор, колку и да е мал, што означи промена во наративот: јавна изјава дека овие злосторства се случиле, дека приказните на жртвите се важни и дека нашите приказни можат да продолжат.

Во септември оваа година, се појави ново обвинение за злосторства извршени во областа Истог, со што на виделина беа изнесени дополнителни лица вмешани во овие злосторства. Ова вклучуваше специфичен фокус на настаните што се случија помеѓу 7 и 9 мај 1999 година, дополнително преплетувајќи го тракторот каде што мајка ми, брат ми и јас спиевме со нишките на болка и загуба што прогонуваат многумина.

Ова пресликување на приказни ме натера да сфатам дека правдата не е само правен исход или решение; тоа е признание за болката и страдањето, клучен чекор кон исцелување и за поединци и за заедниците. Ја носи со себе тежината на историјата – колективна воздишка на олеснување заплеткана со долготрајните одгласи на траумата. Преку раскажување приказни и сеќавање, можеме да им оддадеме чест на оние кои страдаа и продолжуваат да го носат своето наследство напред. Притоа, обезбедуваме нивните приказни да бидат раскажани, нивните борби да се препознаат и нивните жртви никогаш да не се заборават. И кога ќе заборавиме, треба да бидеме благодарни за знаците од универзумот кои повторно нè разбудуваат до оваа вистина, како што бев на еден навидум незабележлив ден во септември.

Биографија: Доњета Реџбогај е дипломиран правник со страст за транзициска правда. Таа ја истражуваше повоената правда во Косово на Универзитетот во Грац и работеше во правната канцеларија во БИРН Косово. Доњета ужива да пишува за човековите права, помирувањето и справувањето со минатото.

Оваа приказна првично беше напишана на англиски јазик.