Каде ги насочуваме нашите камери е политичка одлука.

Овој август, „Фран и Верка: или обичен ден во напуштено село“, документарен филм што го фестивал продуцирав во 2023 година, ја имаше својата национална премиера на Меѓународниот за документарен и краток филм, „Докуфест“, во Призрен.

За време на сесијата за прашања и одговори по проекцијата, член на публиката праша: „Колку им беше интересно на Фран и Верка (субјектите на филмот) што ги снимавте нивните животи?“. Ова прашање е можеби камен-темелникот на трансформативната моќ на нашите напори да ги диверзифицираме гласовите, искуствата и лицата што ги прикажуваме и гледаме на екранот.

Тоа ме поттикна да го испитам мојот однос со моето секојдневие. Се прашував: Дали обичен човек некогаш паузира на обичен ден за да размисли колку е посебно неговото секојдневие? Секако дека не. Јас не размислувам за мојот живот на тој начин, а замислувам дека и многу други го чувствуваат истото. Нашите обични моменти ретко ги доживуваме како приказни од јавен интерес, достојни да бидат прикажани на големото платно.

Сигурно, Фран и Верка мора да се чувствуваат исто за нивните животи, додека еден ден, режисерот Совран Нрецај не ја посетил црквата во Летница, село во близина на Врнакола, во Витиа. Калуѓерките во таа црква му кажале за единствените жители на Врнакола – Фран и Верка.

На прв поглед, приказната на Фран и Верка е за истрајноста: две личности решени да живеат во местото кое што го сметаат за свој дом и каде што се чувствуваат за свои на своето – место каде што се родени, израснати, се запознале и се венчале. Фран и Верка не ја гледаат нивната приказна како извонредна: тоа е едноставно нивното секојдневие; исто како што моето секојдневие мене ми се чини вообичаено, а можеби и вие така се чувствувате за вашето.

Меѓутоа, во основата, нивната приказна е онаа на постар пар од хрватската заедница во Косово, кој живее изолиран и сам во напуштено село. Некогаш, ова село – слично како цело Косово – било дом на многу етнички Хрвати. До почетокот на 90-тите, околу 9000 етнички Хрвати живееле во Косово; денес оваа бројка е драстично намалена.

Приказната зошто Фран и Верка се сами денес е приказна што треба да се види на екранот. Причините поради кои сите други постепено ги напуштаа своите домови –повеќето одеа во Хрватска – се значајни и за нас како општество и за мисијата на документарниот филм: да се обединат и да се засилат гласовите на намерно замолчените.

Нивната приказна станува незаменлива во политички проблематичниот регион како нашиот, каде што историјата се учи во крајности, а искуствата на оние кои најмногу страдале од овие екстреми намерно се оставаат на маргините на историјата и јавниот дискурс. Овие приказни се намерно игнорирани затоа што, кога ќе се изнесат на виделина, имаат обединувачка моќ. Во социополитичкото опкружување кое има корист од поделеноста, се прават големи напори да се одржи статус кво и да се оневозможат луѓето да учат еден за друг и да се гледаат себеси како отсликани во приказните на едните и другите.

Затоа, филмот има моќ

Да се ​​биде дел од заедницата е од суштинско значење за луѓето како општествени и политички суштества. Сепак, заедништвото во регион каде што постојано се додаваат тули на ѕидовите што ги делат луѓето е тешко, што го прави ова заедништво чин на отпор.

Филмовите во Косово и остатокот од Балканот честопати, исто така, придонеле за изградба на овие ѕидови. Филмаџиите создадоа дела што ги спречуваа луѓето да се видат себеси отсликани во приказните или да се идентификуваат со она што се прикажува на екранот. Ова ги наведе – и продолжува да ги наведува – луѓето да ги гледаат своите животи и болка како лични судбини, наместо како искуства длабоко обликувани од пошироките општествени и политички околности, како што е војната.

Од војните во 1990-тите и распадот на Југославија, многу филмови не успеаја да го диверзифицираат наративот за војната. Наместо да го префрлат вниманието на помалите приказни и да направат простор за обичните луѓе кои страдале во изолација, тие ја претворија приказната за војната во поедноставена приказна – натпревар сведен на победа и пораз, на „ние наспроти нив“.

Со исклучувањето на овие обични луѓе од филмскиот фокус, некои филмаџии од тоа време направија токму тие поединци да се чувствуваат уште поисклучени од оваа заедничка социјална траума. Овие филмови дополнително ги отуѓија луѓето, придонесувајќи за изградбата на „другиот“ како чудовиште и потхранувајќи ги наративите кои ја формираа основата за некои од најрепресивните и најкрвавите идеологии што се појавија не многу одамна во поранешна Југославија.

Задачата на уметноста и уметниците е да го променат ова со поставување на прашањата скриени од одговорите, како што рече Џејмс Болдвин. Нашата мисија мора да биде да останеме љубопитни и да ги бараме овие луѓе и нивните приказни. Филмот има должност неуморно да го демонтира ѕидот што дели, тула по тула. Ова го постигнуваме со создавање простор на екранот за луѓе кои личат на нас, страдале како нас и се заборавени како нас.

Од суштинско значење е болката и бедата да се изнесат надвор од границите на домот, да се проблематизираат во општествени рамки, да се зборува за нив отворено и да се соочиме со силите кои имаат корист од тоа што ќе нè натераат да веруваме дека болката и бедата се само индивидуални околности.

Така, во еден поширок политички и кинематографски контекст што ги отуѓува луѓето едни од други, нема ништо поважно од создавање не заедничко искуство. Како резултат на тоа, поставувањето на малите приказни и „едноставните животни приказни“ на екранот и сцената станува политички чин.

За Фран, Верка и други слични на нив

Филмот, без разлика дали е фикција или документарен, нуди моќна платформа за истражување и почитување на малите приказни во нивната уникатност – поминувате време и со приказната и со луѓето што ја отелотворуваат. Филмот нуди платформа која ни овозможува да застанеме покрај луѓето што ги снимаме и да станеме глас на сеќавањето во пејзажот на заборавот.

Документирањето на овие приказни преку филмот не е само уметнички потфат – тоа е мисија да се зачува и почитува сеќавањето. Преземањето на оваа мисија ме натера да ја прифатам поканата од писателот и режисер Нрецај да го продуцирам филмот „Фран и Верка: или обичен ден во напуштено село“.

Филмот ги следи Фран и Верка, кои избираат да живеат во Врнакола, дури и откако сите ќе заминат.

Патот за Врнакола и самиот претставува предизвик – ви треба теренско возило за да стигнете таму. За тоа е потребна одлучност, иако  ни приближно колку решеноста на Фран и Верка да се држат за својот дом. Ова патување го направив за прв пат во март 2023 година, кога заедно со режисерот и кинематограферот отидовме да разговараме со Фран и Верка, за да ги запознаеме подобро и да одлучиме кои аспекти од нивниот секојдневен живот да се  прикажат за најдобро да ги доловиме нијансите на нивната приказна – приказна која е и косовска.

Левата кривина од главниот пат што води кон Витиа ве носи до место кое вреска од тишина. Напуштени куќи се наредени од двете страни на патот. Ниту едно светло не свети. Се чувствувате речиси апокалиптично.

Оваа тишина станува погласна по разговорот со Фран и Верка. Верка не зборува албански, а Фран зборува доволно за да ни каже дека пораснал во Врнакола, дека таму ја запознал Верка, со која сега е во брак. Тие со насмевки  раскажуваат за живоста на селото кога тоа било дом на стотици жители.

Сепак, Фран и Верка остануваат да ни покажат дека понекогаш врската со она што го нарекуваме дом и  сеќавањата за него се посилни од изгледите за подобар живот на друго место.

Патот од куќата на Фран и Верка до селската црква –  добро изградена но напуштена зграда, единственото место со извор на вода за пиење – трае околу 20-25 минути по нагорнина низ планински терен, а потоа приближно исто време е потребно за да се вратиме во нивниот дом. Ова патување е единственото средство за пристап до вода за пиење за единствените жители на селото, и двајцата во седумдесеттите.

Сепак, би било неправедно да се каже дека овој секојдневен предизвик е централната приказна на Фран и Верка или нашиот филм. Фран и Верка избраа да останат во својот дом и да разговараат за тоа со носталгија и љубов. Нивната приказна е исполнета со хумор и секојдневна реафирмација на нивната волја да останат, и покрај тоа што имаа можности да заминат, како и сите други.

Одлуката да се живее таму каде што се чувствувате како дома треба да биде лична и, во принцип, не треба да претставува приказна од јавен интерес. Меѓутоа, кога оваа одлука ќе стане чин на отпор и кога изолацијата ќе стане норма, таквите приказни мора да бидат општествено проблематизирани.

За Фран и Верка, нивниот секојдневен живот не е нешто што веруваат дека заслужува да биде снимено од камерите – тие би живееле како што живеат дури и без овој документарец. Наместо тоа, нам како општество ни е потребен овој документарен филм. Ни треба затоа што служи како потсетник дека нашето разбирање за она што го сочинува нашето општество мора да ги вклучи оние што живеат во неговите ќошиња и да ги признае оние кои продолжуваат да дишат и живеат, иако се заборавени. Тоа служи како поука дека историјата не се обликува само од големите настани, туку особено од животите на обичните луѓе кои живеат и опстојуваат преку нив.

Оваа приказна треба да ни помогне да ги разбереме многуте влијанија на трауматичните настани како што се војните во Југославија и начините на кои војната ги нарушува животите, правејќи го она што некогаш било нормално да бара издржливост и отпор за да се издржи.

Практиката на документирање на овие приказни преку филм, особено во регион каде историјата е поларизирана, е одговорност за оние од нас кои имаат привилегија и средства да го сторат тоа. Не смееме да престанеме да ги бараме овие мали приказни, насочувајќи ги нашите камери и внимание кон човечката истрајност во сите нејзини форми – кон приказните на оние намерно оставени на маргините.

Преку филмот, можеме да создадеме простор за исцелување и славење на нашите сеќавања и искуства како начин на соочување со исклучените и замолчуваните сили кои најдоа многу подадени раце на Косово и на Балканот.

За среќа, ова патување не е патување што го правам сам. Во изминатите неколку години, Косово е сведок на нов бран филмаџии кои се чини дека помалку се грижат за агендите, големите наративи и поедноставените дихотомии. Наместо тоа, тие се фокусирани на создавање простор каде што се дискутира за војната за да се заздрави. Секојдневно се трудиме да откопаме мали приказни, каде и да се, и да ги насочиме нашите камери и вниманието на општеството на нив. Ова е нашата посветеност да ги почитуваме овие приказни – заедно со нашите – и сите оние кои се занемарени од колективното раскажување на историјата.

Токму во нашиот отпор да заборавиме, наоѓам одговор на прашањето што ми беше поставено уште во август: во обичните и навидум неинтересни ги наоѓаме малите истории без кои не можеме да ја разбереме големата историја – или самите себе.

Оваа статија првично е напишана на албански јазик.

Аурела Кадриу е социолог, истражувач, културен менаџер со искуство како филмски и театарски продуцент. Нејзиното истражување за меморијата, социоурбанизмот, родовите и човековите права е фокусирано на поновата историја на Косово и поранешна Југославија. Таа е програмски директор на Центар Мултимедија – културна организација која се занимава со културна продукција, фокусирана на современиот театар и литература.