„Се надевам дека филмовите како Quo Vadis, Аида?, Дара од Јасеновац и други како нив придонесуваат за развој на култура на сеќавање на Балканот, почитување на жртвите и регионално помирување“, изјави Јелена Триван, тогашен претседавач на Српскиот одбор на Филмскиот центар, пред три години кога се појави веста дека Quo Vadis, Аида? влезе во потесниот избор за Оскар за најдобар меѓународен игран филм.

Иако кандидатот на Босна и Херцеговина не освои Оскар, го доби европскиот еквивалент на оваа награда, беше прогласен за најдобар филм од Европската филмска академија. Бидејќи босанската филмска индустрија продолжи да го следи патот воспоставен со првата оскаровска победа (и првиот Оскар во поранешна Југославија, покрај анимираниот филм Ерсац на Душан Вукотиќ); Србија повеќе од една и пол деценија не успева да обезбеди номинација за оваа награда.

Иако освојувањето или губењето награди не е примарна грижа во оваа дискусија „Придонесот на филмот во процесите на справување со минатото“ во гореспоменатиот пример станува важен, особено затоа што изјавата доаѓа од политички назначен функционер задолжен за надгледување на оваа голема државна филмска институција која ја поддржува формата на „натпреварување“ која преминала од политика во култура. Овој натпревар вклучува одлучување кој повеќе страдал во војните што се случија во Југославија, од Втората светска војна до неодамна. Ова, исто така, покренува прашања за тоа кои се сторителите и дали и како, тие се претставени, дури и на филм. Соочувањето со минатото значи пред сè, а можеби и исклучиво, соочување со сопствените погрешни постапки.

Во овој контекст, фокусот во овој текст ќе биде ставен на три филма продуцирани по распадот на Југославија во три новоформирани земји. Филмовите продуцирани во Југославија за Втората светска војна (на пр., делата на Лордан Зафрановиќ) нема да бидат предмет на дискусија, бидејќи тие се однесуваат на темата на злото на универзален начин и јасно ги идентификуваат сторителите. Спротивно на тоа, филмовите од земјите изнедрени од распадот на Југославија често користат теми на зло и криминал за да ги изградат етничките идентитети на секоја од овие земји. Една од причините за бавниот и делумен напредок во справувањето со минатото е тоа што зад националните идентитети стојат поединци – лица кои извршиле злосторства (наводно) во име на одредени нации.

Покрај Quo Vadis, Aida?, што не може да се користи за да се илустрира идејата дека во справувањето со минатото, авторите мора или треба да се занимаваат со злосторствата и злосторниците на нивните општества, другите примери ги вклучуваат српскиот Добра сопруга и хрватскиот Дневникот на Дијана Б. Иако формално се разликуваат, сите три филма прикажуваат женски протагонистки, режирани се од жени и се базирани или на постари или на понови историски настани. Добра сопруга, режисерското деби на актерката Мирјана Карановиќ, раскажува приказна за жена која живее среќен живот со својот сопруг, поранешен учесник во војните во Југославија. Семејното блаженство останува непречено од неговото минато; само нивната бунтовна ќерка, уметничка чија работа го открива нејзиниот социјален ангажман, се буни против ова минато. Но, во домот е пронајдена VHS-снимка на која се прикажува брутална егзекуција на цивилни воени затвореници (очигледна референца за злосторствата на „Шкорпиите“ во Босна), што се совпаѓа со дијагнозата за рак на главниот лик. Нејзината болест станува пат кон соочување со нејзиното лично, семејно и национално минато, вклучително и вмешаноста на Србија во воените злосторства во текот на 1990-тите. Оваа конфронтација на крајот води до нејзино заздравување, симболизирајќи го потенцијалното заздравување на српското општество.

Мирјана Карановиќ глуми и во Дневникот на Дијана Б, во режија на Дана Будисављевиќ, кој ја раскажува приказната за хуманитарецот кој спасил многу српски деца од усташки концентрациони логори. Филмот ткае црно-бели, трилерски драматизации на искуствата на Дијана, жена која со ужас сфаќа што всушност се случува во Независна Држава Хрватска и прави сѐ за да го спаси она што може да се спаси; заедно со документарните сведоштва од преживеаните деца, сега возрасни, и застрашувачките снимки од децата во камповите. Главната улога беспрекорно ја игра хрватската актерка Алма Прица. Овој филм, поддржан со документација и потрага по вистината од неутрална гледна точка, нуди моќен, чувствителен став за тешка тема, предизвикувајќи го современото хрватско општество. Иако малку надвор од она што би се сметало за филмски мејнстрим, ја освои главната домашна награда, „Златната арена“ во Пула. Самата авторка даде интервјуа во кои изјави дека е добро младите во Хрватска да знаат што се случило во Независна Држава Хрватска, филмот оттогаш е вклучен во хрватската наставна програма.

Пред Аида, босанската режисерка Јасмила Жбаниќ го направи Грбавица, филм за жена силувана за време на војната, која потоа раѓа ќерка. Мирјана Карановиќ ја играше главната улога и во овој филм. Филмот ја освои „Златната мечка“ во Берлин во 2006 година и беше прикажан на ФЕСТ во Белград како дел од главната програма во театарот „Сава Центар“. Жбаниќ застана на сцената по проекцијата и доби голем аплауз и некои свирежи. Спротивно на тоа, Quo Vadis, Aida?, за геноцидот во Сребреница, во многу поинаква општествено-политичка клима петнаесет години подоцна, не е прикажан на ниту еден голем филмски фестивал во Србија и веројатно нема да се емитува на српската државна телевизија. Во меѓувреме, Дара од Јасеновац, филм за страдањата на Србите во усташкиот логор, се емитуваше во ударниот термин на РТС, заобиколувајќи ги вообичаените протоколи за филмовите финансирани од Српскиот филмски центар, кои прво треба да се прикажуваат во кината. Ова брзање сугерира обид да се даде приоритет на српската жртва пред другите, особено бошњачките жртви на српските сили во 1990-тите. Сепак, српските актери го бранеа достоинството на нацијата во оваа непристојна конкуренција – не поради оскарите или уметничката заслуга, туку поради прикажувањето на „нашето“ страдање во натпреварот чие страдање било полошо (најлошиот вид на банална естетизација на насилството). Јасна Ѓуричиќ ја толкуваше главната улога во Quo Vadis, Аида?, а нејзиниот сопруг, Борис Исаковиќ, мајсторски го отслика ликот на Ратко Младиќ. Фактот дека воен злосторник кој извршил воени злосторства врз Бошњаците, во името на Србија, беше одигран од страна на актер од Србија, нешто што на почетокот може да изгледа неважно за оваа тема и нејзиното толкување, може да биде од клучно значење за српските гледачи. Ваквите кинематографско-биографски вкрстувања со реалниот живот имаат силен ефект врз публиката и можат да помогнат во справувањето со траумата од Сребреница, околу која сè уште нема консензус во Србија, а повеќето граѓани дури и не знаат што точно се случило. Или можеби сите знаат? Во секој случај, можноста за вклучување на овој филм во наставната програма на Србија, на начин на кој беше вклучен „Дневникот на Дијана Будисављевиќ“ во Хрватска, веројатно ќе предизвика широко распространет националистички бес.

Исаковиќ и Ѓуричиќ се појавуваат и во Добра жена, каде Исаковиќ игра воен злосторник, а Ѓуричиќ ја игра сопругата на друг паравоен член, кој е најслабата алка во чувањето страшна тајна од војната и како таква е цел на закани и малтретирање, а подоцна и убиство.

Друг пример за справување со минатото е хрватскиот трилер Сведоци, во режија на Винко Брешан, за хрватските војници кои вршеле злосторства врз српските цивили во текот на 1990-тите, истражуван од храбра новинарка портретирана од Алма Прица. И во овој филм Мирјана Карановиќ ја игра мајката на хрватските војници која е подготвена да го прикрие нивниот криминал по секоја (ужасна) цена. Треба да се потсетиме и на филмот на српскиот режисер Огњен Главовиќ, Товар, кој се осврнува на српските злосторства врз Албанците на Косово. Главната улога во овој филм ја толкува хрватскиот актер Леон Лучев, кој беше дел од актерската екипа и во неколку други филмови споменати во овој текст. Па, сега можеме да зборуваме за група извонредни југословенски филмаџии и актери, чија актерска вештина и храброст ги изнесоа сите овие теми на виделина.

Дури и ако некои од овие филмови не беа широко гледани, не добија шанса да се емитуваат на националните фреквенции или беа цензурирани и ставени на страна на други начини, тие беа создадени и продолжуваат да постојат. Оние од нас кои чувствуваат потреба да поставуваат прашања и да бараат одговори можат да го сторат тоа, инспирирани од таквата кинематографија. На овој начин, барем поединците, ако не и општеството како целина, може да се обидат да најдат пат до вистината, а со тоа и до правдата. Во спротивно, метастазите (што е и наслов на еден современ хрватски филм) кои сè повеќе се шират ќе допрат и до последните остатоци од нашите општества опфатени со болеста, лишени од совест.

Ивана Матијевиќ (Белград, 1973) е уредник за култура во печатеното издание на дневниот весник „Данас“. Дипломирала на Катедрата за српска литература и јазик со општа книжевност на Филолошкиот факултет на Универзитетот во Белград, каде го одбранила и магистерскиот труд. Матијевиќ ја завршила програмата за Изучување на религија на Алтернативната академска образовна мрежа. Соработувала и пишувала за српското издание на списанието „Ел“, списанието на книжевната општина Вршац – Ковине, театарскиот весник „Лудус“, Форум ЗФД и други. Таа го уредува додатокот во викенд изданието на „Данас“, како и бројни додатоци и рубрики посветени на културно-уметнички настани.