Чистење на непосакуваната уметност во Србија

Во Србија, воопшто не се продуцирани многу филмови или уметнички дела по 2000-та година, чијашто цел е критички да се преиспита неодамнешното воено минато. Може да се избројат на прстите од едната рака. Дури и кога некои од нив успеваат во странство, истите се тргнати настрана или маргинализирани во земјата. Одлучувачка улога во тоа има државата, нејзините институции, медиумите, партискиот персонал, културниот естаблишмент и широкиот фронт на волонтерски ботови. Ќе се обидам да илустрирам некои од механизмите што се користат за ставање на непосакуваната филмска продукција во бункер преку испитување на прифаќањето на делата на Огњен Главониќ, еден од најважните филмаџии на помладата генерација во Србија.

Телевизиската и филмската продукција во Србија по 2000 година отвори четири главни патишта: 1) ревизионистички; 2) антикомунистички; 3) митологизирање/виктимизирање; и 4) забавен, тие ги комбинираат сите претходни елементи како платформа за создавање на нов национален идентитет. Во таков амбиент се појавија два филма кои беа значајни за процесот на справување со минатото. Станува збор за филмови на режисерот Огњен Главониќ: документарниот филм „Длабочина два“ (2016) и играниот „Товар“ (2018). И двата филма се однесуваат на истата тема: откривањето на масовните гробници во близина на Батајница, каде што беа пронајдени 705 тела на косовски Албанци, државјани на Сојузна Република Југославија – главно цивили, мажи и жени, меѓу кои и 75 деца – убиени за време на војната во 1999 година. За ова кривично дело накратко се зборуваше јавно во март 2001 година, но за една година, темата беше прекината и отфрлена во, како што Главониќ самиот вели, паралелната реалност на популистичкиот спектакл, каде што таквите факти се девалвираат и релативизираат.

Режисерот во неколку наврати зборуваше за потешкотиите на кои наишол додека работел на филмот. Тој првпат наишол на оваа тема кон крајот на 2009 година, но заедно со долготрајното истражување, продолжила неговата борба за обезбедување на средства за продуцирање на игран филм. Во меѓувреме, се насобрале толку многу снимки што, со продукциската поддршка од Фондот за хуманитарно право, Главониќ прво го заврши документарниот филм „Длабочина два“ (2016), кој се обиде да фрли светлина на слепата точка на картата на воените злосторства што остануваат заштитени со општествениот договор на молчење. Овој извонреден филм првпат беше прикажан на „Берлиналето“, по што беше прикажан на фестивали ширум светот, но не и во Србија. Самиот режисер изјави дека филмот дополнително му ги затворил вратите и го означил како „предавник“. Со таков багаж тој продолжи да работи на својот долгометражен филм „Товар“, кој беше завршен по многу одбивања од страна на Српскиот филмски центар, единственото место каде што можеше да се аплицира за потребните средства за продукција на долгометражен филм. Главониќ, сепак, успеа да го заврши. Неговата премиера беше на Канскиот филмски фестивал во 2018 година, по што следеа проекции на фестивали во Загреб, Љубљана, Сараево, Приштина, Кошице и Санкт Петербург, каде што филмот освои неколку награди.

Премиерата во Кан ги охрабри локалните медиуми, особено РТС, која сака да се пофали со своите гламурозни филмски хроники. Интересно е да се види како темата на филмот на Главониќ беше претставена на домашната публика: „Неговиот дебитантски филм Товар е антивоена драма базирана на вистински настан за време на конфликтот во Косово и Метохија и бомбардирањето на НАТО на Србија во 1999 година. Фокусот е на интимната човечка драма за односите меѓу татковците и синовите низ три генерации, со референци за партизанското наследство и Втората светска војна“. Што може да се извлече за вистинската тема на филмот од овој цитат? Речиси ништо. Всушност, синопсисот на филмот беше преспакуван во формат за кој уредничкиот тим на РТС претпоставуваше дека ќе биде прифатлив во услови на политичка цензура. Така, според нив, тоа не е филм за човек кој ги превезувал телата на убиените Албанци за време на војната во 1999 година во камион-ладилник, туку интимна драма за синови, татковци и дедовци којашто се протега од Втората светска војна до бомбардирањето на НАТО. Оваа обемна формула беше претставена со дополнителната привлечност на фестивалскиот гламур и конкуренција во програмата „Двете недели посветени на режисерите“, иницирана пред половина век од славниот Жан-Лук Годар. Во една ваква вест, специфичноста на вистинскиот товар – на општеството оптоварено од неговото воено минато – беше изгубена, а фокусот беше префрлен на потенцијалниот маркетиншки успех на филмот на глобалната фестивалска сцена.

По враќањето во Србија, филмот се соочи со проблеми со дистрибуцијата. Прво беше прикажан на Фестивалот на авторски филм и продолжи да се прикажува под строго контролирани услови, со ограничен број проекции, концептуално споени со дискусија со режисерот. Може да се каже дека филмот го виде само домашната публика која веќе знаеше за што се работи и конкретно од таа причина присуствуваше на проекциите, заинтересирана за темата и нејзиниот филмски третман. Од друга страна, најмалку шест месеци пред домашната премиера, беше активиран широк пропаганден механизам како подготовка за ставање на непожелниот филм во бункер. Медиумите одиграа улога во ова, како и Синдикатот на полицијата, кој упати апел до претседателот, премиерот и министерот за култура да го спречат прикажувањето на „антисрпскиот филм“ кој „претставува понижување за целиот српски народ и сите воени учесници и херои кои ги дадоа своите животи за својата татковина“. Здружението на киднапирани и исчезнати Срби од Косово започна пропаганден штрајк против Српскиот филмски центар за финансирање на филмот на Главониќ. Таблоидите направија наратив за „имагинарни камиони-ладилници“, „непостоечки српски воени злосторства“ и „лаги на граѓанскиот сектор“. Всушност, паралелната реалност брзо ги трансформираше фактите за минатото во нивна спротивност, создавајќи јавен впечаток дека делото на Главониќ е всушност дел од програмираната антисрпска кампања која трае во регионот најмалку триесет години. Немаше можност филмот да се емитува на телевизија. Очекуваните моменти на јавен ангажман што Главониќ, повикувајќи се на познатата теза на Пазолини, ги сметаше за едукативно „обраќање на младите на патот да станат фашисти“ не се остварија. Државата, всушност, го искористи Главониќ и неговата работа за дополнително да ги едуцира граѓаните за опасностите што демнат од далечниот и непријателски свет, а со тоа поттикна идеолошка хомогенизација, особено кај помладите генерации кои спремно го прифаќаат поимот српска жртва.

Инверзијата лежи во срцето на пропагандната машинерија контролирана од Република Србија. Паралелната реалност се одржува под будното око на Министерството за култура и Министерството за информации. Во длабока синергија со овие субјекти, функционираат културните институции, кината, културните центри, библиотеките, музеите, театрите и медиумите. Тие не дозволуваат вистинските факти за минатото да се чуваат или дистрибуираат на екраните, на страниците од книгите или на интернетот. Доста често, наместо точни информации, на страниците на српската Википедија се создаваат лажни или пародични записи со кои се прикриваат трагите од непожелната уметност во Србија. Ако случајно таквите дела пробијат во јавноста, овие случаи се третираат како места на масовен криминал: областа се затвора со бирократија, медиумите и експертите се ангажираат да објаснат каков скандал се случил и честопати самите уметници се обвинети за извршување или планирање на кривично дело. Како резултат на тоа, на јавниот простор се отвора дупка каде делото исчезнува во заборав, ставено во бункер на неодредено време. Денес, неколку дела од областа на филмот, литературата, визуелните уметности и театарот се наоѓаат во оваа дискурзивна празнина на јавниот простор на Република Србија. Сите овие дела, во согласност со фашистичките практики, се третираат како дегенерирана уметност (Entartete Kunst) која го загрозува здравјето на нацијата. Меѓу нив се и двата филма на Главониќ. Во согласност со третманот на овие дела, статусот на нивните автори во општеството е слично маргинализиран, а нивното влијание врз процесот на соочување со минатото е пропорционално.

Саша Илиќ (Јагодина, 1972). дипломирал на Филолошкиот факултет во Белград. Објавил неколку прозни книги. За неговиот роман „Кучето и контрабасот“ (2019) ја добил наградата НИН. Добитник е на стипендијата „Борислав Пекиќ“ за романот „Берлински прозорец“ (2005). Ја напишал драмата „Последната теза за Фоербах“ (во печатење). Илиќ е еден од основачите на литературниот додаток „Бетон“ на весникот „Данас“ (2006-2013). Со уредничкиот тим на „Бетон“ ја доби наградата „Душан Богавац“ за новинарска етика и храброст (НУНС, 2007). Со Јетон Незирај го започна и уредуваше литературниот фестивал „Полип“ во Приштина (2010-2023). Пишува колумни за „Пешчаник“ и „Радар“. Неговата проза е преведена на албански, англиски, француски, италијански, македонски и германски јазик.