Пред нешто повеќе од една година, бев ангажиран на задача во Ерменија и запознав група раселени етнички Ерменки од Нагорно-Карабах – територијата која е меѓународно признаена како дел од Азербејџан. Овие жени беа раселени поради конфликтот во Ереван и имаа формирано центар на заедницата.

Откако го поминавме делот со запознавање, седнавме на масата и мојата колешка на проектот – „западњачка“ од агенција за развој – ѝ постави прашање на една од жените: „Можете ли да ми ја раскажете вашата приказна?“

„Започнува пред многу векови…“, рече жената, продолжувајќи да ги набројува различните бранови на освојувања, војни и геополитички промени кои ја обликуваа територијата што таа ја нарекуваше дом следните дваесетина минути. Она што ме импресионираше од таа долга разработка на историските поплаки беше тоа што никогаш не успеавме да слушнеме многу од нејзината лична приказна, за која мислев дека е она што мојата колешка „западњачка“ го имаше на ум. Поимот на раселените лица за историјата и за конфликтот беше колективен во кој таа беше објект без одлучувачки карактеристики.

Ова искуство ме потсети на еден американски дипломат кој беше испратен на Блискиот Исток и кој еднаш ми кажа како бил збунет од начинот на кој Израелците и Палестинците зборувале за работите што се случиле во одредено село пред стотици години како да се случиле минатата недела, и како лично да им се случиле.

Како за некој од Балканот, овој тип на линеарно метаисториско расудување и мешање на индивидуалните со колективните наративи изгледа познат. Нашите балкански војни и непријателства се модерни феномени кои започнаа со падот на Отоманската Империја. Но, начинот на кој националистичките историчари и политичари ги проектираа длабоко во историјата, го изградија овој лажен, но широко прифатен поим за „древни омрази“, кој ги обликува ставовите на повеќето луѓе за минатото и за сегашноста.

Колективните идентитети се многу моќни во градењето на ексклузивистички/непомирливи гледишта меѓу етникумите со конкурентни претензии за територија. Овие наративи не само што бришат цели истории на соработка и мир, туку и не оставаат простор да се размислува за мирно решавање – и бараат поволни моменти за целосна доминација на едниот над другиот. За жал, неодамна видовме такви исходи и во Нагорно-Карабах и во Израел/Палестина.

Доаѓајќи од регион како Балканот, всушност секогаш ми беше збунувачки како е можно таквите како Шуман и Моне – само неколку години по Втората светска војна во која Европејците направија меѓусебен колеж со милионски жртви – да продолжат со некој проект како Заедницата за јаглен и челик (која еволуираше во ЕУ) и да тврдат дека мирот и интеграцијата се лек за Европа. Како жртвите на убиените не ги сметаа овие луѓе за луди предавници како што се градителите на мир на Балканот? Како се согласиле општествата?

Од сегашна перспектива, поминати се 25 години од војната меѓу Косово и Србија, а сепак, на многу фундаментални начини – особено во однос на прашањата за справување со минатото – се чини дека сега се подалеку отколку што можеби беа веднаш по војната, при што ревизионистичките наративи во Србија стануваат сè полоши од ден на ден.

Зошто е возможно луѓето во некои конфликти да продолжат толку брзо, додека други остануваат во постојан конфликт или несигурност?

Овде предлагам три точки на диференцијација помеѓу искуството на Балканот и западното искуство за градење мир.

Првата е повеќе социолошка и културна. Дел од причината зошто Западот можеше да се придвижи кон мир по векови крвопролевање е истата причина поради која што беше единствено способен да го прифати системот на либерална демократија, којшто остатокот од светот сè уште се бори да го прифати. Општествата во кои поимите за индивидуалните права се силни и во кои индустријализацијата создаде разновидни идентитети (покрај етничките) имаат повеќе простор да се спротивстават на племенските замки на колективниот идентитет.

Некои основни идеали на просветителството едноставно не се прифатени толку силно надвор од Западот. Кога мојата колешка од Западот и нејзината соговорничка од Ерменија се изгубија во преводот поради едноставното прашање: „Која е вашата приказна?“ – таа размена ми ја изложи фундаменталната разлика помеѓу индивидуалистичкото и колективистичкото општество, и како тие едноставно го гледаат светот на многу различни начини, вклучително и кога станува збор за прашањата на конфликтот.

Втората точка на диференцијација е контекстуална и политичка. За да биде возможен одржлив мир, не е важно да заврши војната, туку и како ќе заврши и под кои услови. По Втората светска војна, имаше јасен победник кој можеше да ги диктира условите со закана. Главниот сторител беше изведен на суд, а на крајот беше подложен на длабока и примерна вежба за интроспекција која не остави простор за ревизионизам на минатото.

Начинот на кој завршија последните војни во поранешна Југославија не беше целосен пораз на Милошевиќ и големосрпскиот национализам. Наместо тоа, го остави семето на идните неволји – во Босна Дејтон е повеќе состојба на „примирје“ отколку состојба на мир, а во Косово, непризнавањето од Србија остави многу незавршени работи и незадоволства. Балканот по 90-тите е повеќе како Вајмарска Германија, каде што сите се чувствуваат понижени и бараат одмазда, отколку Германија по Втората светска војна, каде што беше повлечена јасна црта со минатото.

Третата, и тесно поврзана точка на диференцијација, е поврзана со безбедносната рамка и хегемонијата што го одржува политичкиот поредок. Мора да постои некоја надворешна сила која ќе биде способна да го гарантира мирот меѓу таквите поделени општества.

Во „Џунглата повторно расте“, Роберт Кејган убедливо го гради случајот дека Европа можеше да го постигне својот најдолг период на мир во историјата бидејќи по 1945 година континентот имаше неутрален неевропски хегемон (САД) кој ја гарантираше неговата безбедност. Овој надворешен хегемон им овозможи на западноевропските земји да не се фокусираат на трка во вооружување и вообичаените меѓусебни сомнежи, и на тој начин се создаде рамка за економски развој и интеграција.

Европската Унија и НАТО требаше да ја играат истата улога за Балканот во обезбедувањето на безбедносна рамка за мир и да ги направат границите помалку релевантни. Сепак, во поголемиот дел од последните две децении тие не успеаја да го сторат тоа. Моќта на Пакс Американа почна да бледнее по 11 септември, додека ЕУ стануваше сѐ поподелена и понеефикасна.

Како што слабее западната либерална хегемонија, ревизионистичките националистички проекти ширум Европа – од Русија до Балканот – имаат новопронајден простор во кој може да ги протнат своите глави, барајќи да ги подмират старите сметки и да ги отстранат неправдите на тековниот поредок. Популистичките политичари имаат лесна задача кога станува збор за мобилизирање на колективистичките етноцентрични општества полни со нерешени поплаки.

Овие фактори направија процесот на нормализација на односите меѓу Косово и Србија како држави – што требаше да создаде контекст погоден за пошироко општествено помирување и правда – тешко да може да се постигне. Минатото станува многу потешко да се реши кога сегашноста е поларизирана, а иднината неизвесна. Минатото е всушност вооружено за да ги задржи работите онакви какви што се и да ги поттикне идните конфликти.

Како некој што работи на градење мир, гледам дека просторот за таквата работа се намалува. Како поранешен бегалец на кого членовите на семејството му биле убиени и кој ја преживеал сегрегацијата во 90-тите, сè повеќе се наоѓам себеси како ја бранам мојата професија од луѓе кои не беа ни живи за време на војната и кои ме потсетуваат на тоа „што ни правеле Србите низ вековите“.

Но, од друга страна, можеби ноќта е најтемна пред зазорување.

Агон Малиќи е политички аналитичар и активист од Косово. Тој е креатор и ко-основач на „Сбункер“, тинк-тенк и блог на албански јазик фокусиран на спротивставување на авторитарните закани врз безбедноста и демократијата во Западен Балкан. Долги години, г. Малиќи работи во полето на регионалниот ангажман за мир и помирување, последен пат во 2022 година како коосновач на Самитот за мир и демократија на Косово. Член е на Работната група за Западен Балкан на Меѓународниот републикански институт (ИРИ) и, од неодамна, член на Стратешката група за Западен Балкан на Фондацијата „Хајнрих Бол“. Претходно, во 2019 година, беше резидентен стипендист на Стипендиската програма за демократија „Реган-Фасел“ на Националниот фонд за демократија (НЕД) во Вашингтон.