Извештајот на комесарот за човекови права на Советот на Европа за справување со минатото во регионот на поранешна Југославија објави остро предупредување: „Наративите полни со поделби и омраза што ги предводеа војните во 1990-тите се враќаат и повторно добиваат сила.“[1] Извештајот го нагласува добро документираното зголемување на говорот на омраза, меѓуетничкото насилство и нетолеранцијата. Има алармантен пораст на етно-националистичкиот дискурс и зголемена поддршка за екстремно десничарските групи со регионални и меѓународни врски, негирање на злосторствата и величање на воените злосторници, при што политичарите премногу лесно прибегнуваат кон националистичкиот дискурс, манипулирајќи со минатото за да останат на власт. Националните истории и спротивставените ставовите за минатото се движечката сила зад овие опасни дискурси.
Извештајот наведува голем број неуспеси кои доведоа до сегашната ситуација речиси три децении по војните во Хрватска, Босна и Косово. Главен меѓу нив е неуспехот на регионалните земји да иницираат значајни процеси на транзициска правда. По Дејтонскиот и Кумановскиот договор и падот на Слободан Милошевиќ во Србија, се појави чувство дека војните на Балканот се минато. Во Косово барем имаше чувство на триумф, дека праведноста преовладала, верување во „крајот на историјата“ и раѓање на нова ера на мир и просперитет. Меѓутоа, дваесет и пет години подоцна, историјата изгледа подготвена да се повтори со истите актери кои ги извикуваа истите стари пароли од пред дваесет и пет години.
Луѓето како да веруваа дека ерата на напредокот, либералната демократија и човековите права, ќе ги направи војните реликти од минатото и чин само на заостанатите племенски варвари. Ова верување дека со напредокот на времето некои работи сами по себе ќе станат застарени, како недостојни за цивилизираните народи, е поврзано со идејата за напредокот како искупување на сите минати поплаки и неправди. Кога луѓето го поставуваат прашањето, како е возможно дваесет и пет години подоцна војните да се сè уште можни, тие ја демонстрираат својата верба во идејата за напредок. Или, како што би рекол Валтер Бенјамин, пишувајќи во 1940 година, луѓето се зачудени што „работите што ги доживуваме се „сè уште“ можни во дваесеттиот век“.[2] Но, за него, ова чудење е возможно само ако се држиме до неодржливиот поглед на историјата.
Прогресивен трибализам
Технолошкиот напредок во дваесет и првиот век требаше да воведе ера на соработка, а единствената можна историја беше онаа на иднината која ќе ја апсолвира онаа од минатото. Се претпоставуваше дека научната рационалност дава архаични верувања во митовите, историјата и нацијата. Како и да е, човештвото покажува неверојатна способност да ги спои митовите, историските басни, националистичкиот трибализам со научниот напредок, без никакви очигледни противречности или парадокси, особено во форма на воени напредоци. Вторите се ставаат во служба на првите. Со сигурност може да се каже дека во дваесет и првиот век, историјата силно се врати. Меѓутоа, како што покажуваат војните во поранешна Југославија и на други места низ светот, историјата никогаш навистина не исчезнала.
Историјата и концептот на славното минато на нацијата што треба да се искупи се централни за тоа како балканските народи се замислуваат себеси и за нивната политика, од појавувањето како независни земји во деветнаесеттиот век. Ова минато е проткаено со чувство на месијанизам, неговиот тон го означува подемот на Големата нација. Како што вели Бенјамин, „Постои таен договор меѓу минатите генерации и сегашната. Нашето доаѓање се очекуваше на земјата.“[3]
Главниот методолошки принцип на кој се потпираат официјалните историски наративи во регионот е концептот на унитарен континуитет на историјата. Историјата е еден тек на непрекинат бескраен континуитет кој гарантира дека ние сме истиот народ од памтивек до денес, дека нашата неразредена национална суштина е впишана во нашиот генетски код, дека териториите на предците што ги населуваме никогаш не се поместиле, тие биле само намалени од нападот на ордите, дека нашиот легитимитет да се искупиме за она што ни е изгубено произлегува од нашето неотуѓиво историско право на ова време и место. Како што накусо вели Мишел Фуко, „Континуираната историја е неопходен корелатив на основачката функција на субјектот: гаранцијата дека сè што му избегало може да му биде вратено; сигурноста дека времето нема да распрсне ништо без да го врати во реконституирано единство; ветувањето дека еден ден субјектот – во форма на историска свест – повторно ќе може да ги присвои, да ги врати под своја контрола, сите оние нешта што се држат на дистанца поради разликата и да го пронајде во нив она што би можело да се нарече неговото живеалиште.“[4]
Ваквите концепции за историјата ги поттикнуваат етнонационалистичките и екстремистичките идеологии и ги продолжуваат незадоволствата поради согледаните историски неправди. Во извештајот на Советот на Европа (СЕ) се наведува дека во јавниот дискурс за минатото доминираат етно-националистичките наративи низ поголемиот дел од регионот, со манипулација и поларизација на овие наративи од страна на политичките лидери кои поттикнуваат поделеност, заедно со ширење на стравот за другите етнички групи.
Заканата од „другиот“ како биолошка закана е она што го поттикна Фуко да заклучи дека модерната држава во одреден момент во текот на деветнаесеттиот век се заплетка со расизмот.[5] Оваа нова форма на расизам се стреми да ја достигне чистотата на расата и оттука ги гледа сите инфериорни членови на сопствената група, како и членовите на другите групи како биолошки закани за нејзиниот сопствен опстанок. Како биополитика, тоа се манифестираше во својата крајност во дваесеттиот век под нацистичка Германија, каде што секој за кој се сметаше дека ја нарушува чистотата на расата или „отстапува“ од бионормата беше цел на елиминација. Тоа се однесува на женските тела, телата на ЛГБТКИ+, телата на инвалидите и оние кои не се способни за работа, телата на имигрантите и непријателите. Самиот Бенјамин беше усмртен од рацете на таквата политика, си го одзеде животот знаејќи дека таму како Евреин го чекаат концентрациони логори и смрт.
Во зародишот на глобалното оживување на крајно десничарските и екстремно десничарските фракции, заедно со засилувањето на етнонационалистичката реторика, сведоци сме на обновен напад врз телата кои се сметаат за „девијантни“ или „инфериорни“. Ова е очигледно во ескалацијата на напорите за регулирање и ограничување на автономијата на жените, намалување на правата и слободите на ЛГБТКИ+ лицата и заедниците, таргетирање на имигрантските и малцинските популации и ширењето на дезинформации, од вакцините за СОВИД-19 до климатските промени. Во сржта на ова повторно оживување лежат поимите за расната чистота и согледаното право на предците за враќање на наводно изгубеното цивилизациско наследство.
Историја на вистината
Наспроти линеарните концепции за времето и историјата, замислени како напредок или друго, Бенјамин сака да се спротивстави на поинаквото сфаќање на времето, она што ја отвора историјата за активен политички ангажман во „сегашното време“. На почетокот на Тезата XII, го цитира Ниче од неговиот За употребата и злоупотребата на историјата за животот, и вели „Историјата ни е потребна, но не онака како што му е потребна на разгалениот бадијалџија во градината на знаењето.“ Со еден збор, какви било пророштва за крајот на историјата не само што се лажни, туку уште полошо, ќе служат само за зајакнување на излезните поими за историјата како унитарна и кохерентна целина.
Прашањето е попрво, каква историја ни е потребна? Каква историја му е потребна на нашиот регион? Со оглед на тоа што главните политичари и меѓународната заедница ги ставаат настрана процесите на транзициска правда, одговорноста паѓа на граѓанското општество, академиците, медиумите, здруженијата на преживеаните и семејствата на цивилните воени жртви од војните во 1990-тите заеднички да бараат заедничка основа за утврдување на вистината за овие војни. Нејзината цел треба да биде да ги предизвика и да се соочи со доминантните етно-националистички наративи во регионот и да отвори простор за плурални сфаќања за минатото.
Албан Бокши – Албан е магистер по континентална филозофија на Универзитетот во Стафордшир, Обединето Кралство, магистер на Универзитетот во Сасекс, Обединето Кралство, на Современи европски студии, дипломирал на Катедрата за европски студии и меѓународни односи/политички науки на Американскиот универзитет во Бугарија. Има долгогодишно искуство во граѓанскиот сектор како основач и директор, истражувач и проектен менаџер во повеќе невладини организации, работејќи во различни области од антикорупциски до надворешнополитички анализи. Тој, исто така, има искуство со јавната администрација како консултант и политички советник на различни проекти во косовската Влада. Албан придонесува на локалните медиуми и блогови кои пишуваат за прашањата кои се однесуваат на политиката, општествените случувања и филозофијата.
[1] Дуња Мијатовиќ, издание од Советот на Европа, комесар за човекови права „Справување со минатото за подобра иднина – постигнување правда, мир и социјална кохезија во регионот на поранешна Југославија“, https://rm.coe.int /issue-paper-on-transitional-justice-dealing-with-the-past-for-a-better/1680ad5eb5
[2] Валтер Бенјамин Илуминации „Тези за филозофијата на историјата“ (превод Хари Зон). Шокен Букс, Њујорк 1986 година.
[3] Исто.
[4] Мишел Фуко Археологија на знаењето (Транс. А.М. Шеридан Смит). Рутлеџ класики Лондон и Њујорк 2002 година.
[5] Мишел Фуко Општеството мора да се брани: предавања на Колеж де Франсе 1975-1976 (Транс. Давид Мејси) Пикадор Њујорк 2003 година.
