Во потрагата по значење, катарза и разбирање на личните и колективните искуства по војните, општествата се свртуваат кон практиките на меморијализација во потрага по засолниште од заборавот и заборавањето. Практиките на меморијализација и културата на сеќавање (и заборавање) што тие ги создаваат јасно ја комуницираат фазата на конфронтација со военото минато во кое се наоѓа постконфликтното општество и симболите, идеите и вредностите врз кои сака да го изгради идентитетот на идните генерации.

Опсадата на Сараево започна на 5 април 1992 година и траеше вкупно 44 месеци. Позната е како најдолгата опсада на главен град во историјата на модерното војување, при што беа убиени над единаесет илјади цивили, од кои значителен број беа деца.

Практиките на меморијализација во постконфликтните општества се прецизни показатели за општествено-политичките движења во децениите по војната, како и за ставовите на тие општества кон сопственото воено минато и (ново)изградениот идентитет. Без детална анализа, очигледно е дека споменувањето на опсадата на Сараево низ годините и децениите по војната им служеше на официјалните институции како фокусна точка за градење и зацврстување на идентитетот заснован на национално и/или локално-патриотско единство и непобитен став на жртвата потврден со меѓународни судски пресуди.

Централниот и најмедиумски покриен настан поврзан со одбележувањето на 32-годишнината од почетокот на опсадата на Сараево, насловен „Патот на сеќавањето“, го организираше Меморијалниот центар Сараево (поранешен Меморијален фонд на кантонот Сараево) во соработка со градот Сараево. Основниот концепт на овој настан вклучуваше поставување на долга бела површина долж централната градска улица и шеталиштето, на која беа поставени над единаесет илјади чевли, донирани од граѓани, претставници од јавни институции, ученици и наставници од основните и средните училишта во кантонот Сараево. Чевлите беа придружени со информативни панели и сочувани предмети од различни сегменти на воениот живот и искуства. На 5 април, поворката предводена од родителите на децата загинати во војната започна од Споменикот на убиените деца од опколеното Сараево 92-95, и се движеше во права линија по инсталацијата низ улицата „Титова“, Ферхадија, завршувајќи пред главната бина во Башчаршија.

Секој дониран чевел претставуваше еден изгубен живот за време на опсадата, а самиот процес на донација беше симболичен чин на идентификација со жртвата, симболично претпоставување на местото на жртвата и симболично преживување и враќање на заедничкиот јавен простор за уште еднаш да се потврди нивната смрт. Бројот на чевли и ефектот на визуелен шок што тие го произведуваат беа централните точки на инсталацијата, што јасно укажува дека фокусот на организаторите бил да се претстави бројот на жртвите и, во поттекст, големината на злосторството претставена со должината на патеката и бескрајниот ред чевли.

Употребата на чевли во меморијализацијата е вообичаен мотив, од „Чевли на брегот на Дунав“ од Јанос Кан Тогај, до изложби со илјадници чевли на жртвите на холокаустот во Меморијалниот музеј на холокаустот на Соединетите Американски Држави во Вашингтон, до поблиски примери како „Во чекорите на оние кои (не)поминале“, инсталација во Меморијалниот центар во Сребреница. Интересно е и тоа што слична инсталација, насловена како „Пар чевли – еден живот“, беше реализирана во Белград во 2010 година од „Жените во црно“, кои ја организираа по повод 15-годишнината од геноцидот врз Бошњаците во Сребреница. Оваа инсталација, во контекст на земјата во која се одржа, беше подиректно и поефективно активистичко-уметничко движење и предизвика бурни реакции.

Кога ќе го земеме предвид просторниот контекст на овогодинешната меморијална инсталација, ќе видиме дека таа директно и веднаш комуницира со многу важни постоечки меморијални точки поврзани со војната 1992-1995 година, опсадата и Втората светска војна, како што се „Сараевските рози“, „Вечниот пламен“ и Градскиот пазар, влегувајќи во дијалог со нив. Некои од овие спомен-пунктови беа локации на кои се реализираа дополнителни програми за време на настанот, а поворката забавуваше додека минуваше покрај нив. Поворката застана на шест дополнителни точки, мотивирана од намерата да ги земе предвид речиси сите поголеми национални и религиозни групи и да ги уважи нивните национални и/или верски чувства предизвикани од сликите на страдање и болка за време на ритуалното оддавање почит на жртвите, што беше главниот фокус на комеморацијата.

Така, поворката, покрај својата почетна точка, застана кај „Вечниот пламен“ за да ја одбележи градската антифашистичка традиција, на Градскиот пазар, пред Соборниот храм, кај Еврејскиот музеј, веднаш до џамијата „Гази Хусрев-бег“, каде беа изложени знамиња со лилјани, и кај Башчаршија. На секоја локација се изведуваше соодветна секуларна или религиозна музика за да предизвика емоционална егзалтација.

Инсистирањето на одделни или посебни почести за секоја национална/верска група ја намалува важноста на колективната димензија на искуството на опсадата, коешто е нивно заедничко искуство. Овие комеморативни (т.е. сегрегирачки) точки имаа за цел да се спротивстават на тоа и да ја докажат нивната единствена улога како жртви обележани со национални/верски конотации, како жртва без таков знак да не се брои. Јасно е дека оваа практика првенствено се користи за етничка и верска хомогенизација и го користи својот јазик.

Во контекст на 32-то годишно одбележување на почетокот на опсадата, најпроблематичен е фактот што со инсталацијата истовремено се оддаваат почести на цивилните воени жртви и бранители – припадници на Армијата и на Министерството за внатрешни работи на Босна и Херцеговина. Ова не треба да чуди со оглед на тоа што организатор е Меморијалниот центар Сараево, чија примарна улога, според нивната веб-страница, е да го зачува достоинството на одбранбено-ослободителната војна 1992-1995 година – со афирмирање на ликот и делото на мачениците и паднатите борци. Мешањето на цивилните и воените жртви од војната и нивното симболично изедначување во овогодинешната комеморација целосно ја негира пораката за бесмисленоста на војната, која треба да биде неопходен поттекст на секое спомнување насочено кон создавање култура на сеќавање насочена кон иднина во мир. Невозможно е истовремено да им се оддаде почит на невините цивили кои биле убиени со воена акција против нивна волја или избор и на оние кои носеле оружје и учествувале во воени дејствија – дури и ако тоа било во одбрана или во наше име!

Самата инсталација започна и заврши со долг ред црни војнички чизми. На тој начин, почетокот и крајот како силни точки на која било порака или содржина се визуелно милитаризирани, а целата комеморативна програма остана на ниво на етничка и религиозна хомогенизација со повикување на верски ритуали и инсистирање на одвоено симболично претставување на речиси сите поголеми религиозни/национални групи.

За разлика од етнохомогенизирачките пораки на Патот на сеќавањето, универзалната порака за тежината на колективното искуство од опсадата на Сараево, како и бесмисленоста и страдањето како главен производ на војувањето, беше испратена преку разновидната програма на Mодулот на меморијата 2024 година, кој го означи почетокот на опсадата од 1996 година. Овогодинешната програма беше отворена со изложба на фотографии насловена „Сараево – град на љубовта и страдањето“ на воениот фоторепортер Данило Крстановиќ од „Ослобоѓење“, кој постхумно, по овој повод, беше награден со Наградата за придонес во зачувувањето на културата на сеќавањето.

Изложбата се состои од фотографии направени за време на четирите години од опсадата на Сараево, кои го прикажуваат секојдневниот живот и сложеноста и повеќеслојното искуство на животот под опсада, прикажувајќи луѓе и места во контекст на уништување предизвикано од воени дејствија, но и во контекст на морално пропаѓање во однос на одговорноста на меѓународната заедница и нејзиниот неуспех да одговори навремено и соодветно. Изложбата, насловена врз основа на интервјуата на авторот и поставена во Уметничката галерија на Босна и Херцеговина, ги прикажува сите страдања, болки, загуби, но и силата, издржливоста, љубовта и солидарноста кои биле храна во времињата кога било тешко да се дојде до вистинската работа.

Фотографиите на Крстановиќ беа споени со фотографии за поддршка на народот во Палестина од неодамнешните протести за време на отворањето на изложбата, а овогодинешниот постер на Модулот на меморија беше испишан во боите на палестинското знаме. Ова ја става меморијата во функција на испраќање порака за поддршка, солидарност, но и предупредувачки крик. Со тоа се покажува како, за разлика од национално обоените спомен-инсталации и поставки, слободната уметност како медиум е во постојан дијалог со сегашноста, фокусирана на овде и сега, секогаш ангажирана, покажувајќи со прст кон светот каков што е денес и неговите злосторства, подготвена да предупреди, остро да осудува и храбро да отвори простор за дискусија.

Еден од позабележителните проекти на годинешното одбележување на почетокот на опсадата на Сараево е документарниот филм „Снимај, сè уште држам час“ во продукција на Федералната телевизија, а во режија на Аријана Сарачевиќ-Хелаќ. Преку целосно фокусирање на образованието во градот под опсада, кажано од перспектива на поранешните наставници и ученици, овој проект, преку индивидуални интервјуа и фрагменти од различни спомени, постепено создава слика за времето на воено Сараево со неговите подрумски училници каде продолжи да се одвива образовниот процес кој беше нагло запрен на почетокот на војната. Проектот ги истакна малку различните херои и хероини – наставници и професори кои ги вложија своите последни сили и речиси непостоечки ресурси за да обезбедат надеж за подобро утре на децата во опколено Сараево и да создадат капки на нормалност во морето од лудило и насилство што ги опкружуваше.

Симболичното име на филмот создава директна врска помеѓу опсадата на Сараево и искуствата на децата од Сараево со Втората светска војна и егзекуцијата на учениците од Машката гимназија во Крагуевац на 21 октомври 1941 година од страна на фашистите, кога нивниот учител , изнесен од училиште со учениците, ја одбил понудата на убијците да го поштедат од смрт и застанал во редот со своите ученици, умирајќи заедно со нив. Последните зборови изговорени од наставникот Милоје Павловиќ, „Пукајте, јас сè уште држам час“, станаа дел од нашата култура на сеќавање, а документарниот филм на Сарачевиќ-Хелаќ симболично се поврза со идеите за антифашистичката борба и образованието како најбезбеден пат кон мирот.

Културата на сеќавање создадена врз основа на уметнички доброосмислени проекти, како двата претходно споменати, е секогаш колективистичка, но не на начинот на кој што се проектите со националистички или религиозен призвук. Наместо тоа, таа укажува на колективното преку индивидуалното/личното и, во однос на вредностите што ги застапува, на универзалното! Меморијалните практики кои произлегуваат од нив создаваат директни врски со набљудувачите, поставувајќи пред нив материјал за размислување и преиспитување, кој не бара повторување и поистоветување, туку разбирање и дејствување, а притоа јасно укажува на непобедливоста на животот и човечкиот дух.

Мерима Ражаница е координатор на едукативни програми во Музејот на военото детство во Сараево, каде што создава и имплементира содржини за програмата за мировно образование на Музејот. Таа е долгогодишен соработник на „Школегиум“, списание за фер образование и добитничка на наградата „Кустос за мир“ од Балканската музејска мрежа за 2024 година.