Во кино имаме интересна квалификација за филмови кои се снимени пред една деценија. Кога велиме дека филмот „старее добро“, мислиме дека времето не го прегазило – тој останува релевантен и кореспондира со сегашноста. Често се згрозувам кога гледачите ќе ми кажат дека мојот филм Римејк е визионерски, затоа што рефлектира генерациски страв од прераскажување или преработка на приказни, што е и насловот на филмот. На моето деби како 32-годишник му пристапив со чувството на вознемиреност дека ништо во Босна и Херцеговина не се движи на линеарен и развоен начин, туку во кругови, кои се повторуваат. Оттука, сè што се случува е само римејк на нешто од минатото. Поминаа дваесет години од светската премиера во Ротердам и прикажувањето на Римејк, филм базиран на вистинската приказна за мојот пријател и писател Златко Топчиќ и неговиот татко Заим. Нивната судбина е една од низата трансгенерациски трауми што ги доживеале сите граѓани на Босна и Херцеговина. Крајот на филмот беше писателска/режисерска интервенција во приказната: по враќањето од егзилот во Париз во војната во Сараево, главниот лик Тарик се среќава со својот предвоен пријател Миро за време на нападот на српски бункер. Сега српскиот војник Миро ја вади иглата од гранатата, правејќи домашен филмски гест и двајцата умираат. Пријателите често ме критикуваа, велејќи дека овој крај е поразителен и не остава надеж. Тогаш интензивно се борев со тоа чувство, како што сѐ уште правам, и не можев да одолеам. Дури и германскиот писател Ремарк напиша дека војната ги убива дури и оние кои мислат дека ја преживеале. Повеќето од моите пријатели страдаат од посттрауматско стресно растројство, а јас се справувам со тоа одбивајќи да го признаам.
Најстрашниот аспект на војната е неизвесноста и беспомошноста, чекајќи да се материјализираат нечии закани. Затоа ретко зборувам за војната во кој било амбиент; ме прави да се чувствувам непријатно, затоа што знам дека многумина не разбираат, иако ова искуство трајно ме обликуваше и како личност и како уметник. Речиси триесет години по војните од 1990-тите на Балканот, борбата за сегашноста и иднината делумно се состои од фалсификување на минатото, борба за контрола над него. Според тоа, соочувањето со минатото е политички танц без крај. Уметничкиот јазик во соочувањето со минатото може да ги отпакува малигните, неприфатливи наративи кои го штитеа и бранеа криминалот, дозволувајќи им да се деконструираат и спречувајќи ги да станат токсично општествено наследство за идните генерации. Минатото не е монолит; не можеме да се соочиме со него како општество во еден масивен тоталитет наречен минато. Овие рани за време на војната се внимателно третирани, а медиумите и политичарите контролирани од режимот гарантираат дека никогаш нема да зараснат, одржувајќи ги свежи. Тие намерно се освежуваат за да го одржат воениот наратив, општествено конструиран да создаде заедница на маченици затворени во тажен став, покажувајќи со прст кон другите како одговорни за нивните сопствени несреќи.
Уметничкото дело не треба да носи исклучиво одредена идеолошка агенда. Тоа мора да стои само, цело, без да биде пропаганда, за или против нешто. Во таа смисла, сакам да го истакнам делото на колешката Јасмила Жбаниќ, чиј филм Грбавица моќно ја истражува љубовта помеѓу мајката и ќерката, правејќи ја таа љубов доволно силна за да го надмине фактот дека детето е родено од силување за време на војната. Грбавица е редок пример за успешен филм кој донесе општествени промени, бидејќи за прв пат доведе до правно признавање на статусот и правата на жртвите на сексуалното насилство за време на војната. Суштината на филмот нè соочува со реалноста дека многу гледачи беа шокирани кога го открија степенот на военото сексуално насилство и дознаа дека на овие жени им недостасува правно признавање како цивилни воени жртви. Ако филмот поттикнува општествен дијалог и продолжи да резонира кај публиката во медиумскиот простор со разбирање, сочувство и емпатија, тогаш тоа е голем успех за неговите креатори и општествена придобивка за сите.
Верувам дека Quo Vadis, Aida?, исто така на Жбаниќ, во себе носеше социјален контекст надвор од самиот филм. Покрај тоа што е сведоштво чија намера е да се осигура дека геноцидот во Сребреница никогаш нема да биде заборавен, како и да се спречи негирањето на сите геноциди што се случиле во овој регион, хуманистичката вредност на овој филм е што тој не е создаден за да поттикне понатамошна поделба и конфликт. Напротив, направен е за подобро да се разбереме и, како што рече самата режисерка, „да се надеваме дека повеќе ќе се сакаме“. Уметниците поседуваат развиено чувство за препознавање на духовниот немир пред кој било друг кога слободата исчезнува, а радикализмот и тоталитаризмот се појавуваат како историски ужаси во авторитарните држави. Вистинската уметност отсекогаш се спротивставувала на таквите режими, останувајќи единствен простор на слобода што ни дава мисли и чувства преку кои го истражуваме и слушаме светот околу нас. Преку најголемите уметнички дела, отсекогаш сме ја разбирале важноста на интеракцијата, великодушноста и давањето – основите на социјалната солидарност.
Имаме историски сеќавања на високо репресивни методи на наметнување верувања преку различни идеологии, религии или национални чувства како ексклузивни правила на политичко однесување, кои завршија со балканското крвопролевање (и, за жал, не сум сигурен дека тоа е неповторливо во иднина). Секое присилно наметнување мисли или чувства на некој друг, индивидуално или колективно, е форма на фундаментализам што го загрозува доменот на слободата. Наспроти ваквите режимски тенденции, ние мораме да го кренеме гласот, да одговориме и да го браниме принципот на слободата како простор што ја отвора вратата за сите други духовни димензии. Без оваа слобода, обземена од фатализам и фанатизам, човекот повеќе не е хуман, станува роб на темнината и мрачните мисли, осуден на општеството кое напредува кон антимодернизмот и антихуманизмот.
Многумина предвидуваа демократски бран на слобода во Европа по падот на Берлинскиот ѕид како сигнал за крај на војните, угнетувањето и историјата како моќ, верувајќи во доаѓањето на ерата во која човечката историја ќе биде втемелена во нашата способност да зборуваме, да размислуваме и да комуницираме едни со други. За жал, примерот со распадот на поранешна Југославија набрзо откри дека сме далеку од таа состојба на умот. Припаѓам на генерација која длабоко ја разбира слободата, па затоа верувам дека борбата за демократија како гаранција за слободата е значајна и дека е единствениот наш спас. Од ден на ден се прават обиди да се суспендира нашата слобода и да исчезне како идеал, и во политичките партии и во меѓучовечките односи, каде што етничките колективи го узурпираат правото на слобода и достоинство на поединецот.
По децении етничка тиранија, речиси ја изгубивме слободата на мислата, говорот и слободата да размислуваме поинаку, да бидеме различни, да имаме различни погледи; без таква слобода нема човечко достоинство.
Меморијата е живот, постојано создаван од човечки групи, секогаш променлив, слично како и уметноста, која се заснова на емоции и магија. Уметноста ја отвора дијалектичката меморија за критичко преиспитување на фразата „Порано…“ –прогонувачка историска фраза која често се користи за да се прикрие омразата, борбата и човечката тага. Така, луѓето, особено историските луѓе кои своето минато го прават должност, се дефинираат преку него и ја откриваат својата сегашност. Затоа сите имаме минато, но историјата ја создаваме самите ние.
Повеќето филмови кои се однесуваат на темата за справување со минатото се заеднички напор помеѓу Сараево, Загреб и Белград, со цел да фрли уметничка светлина врз тоа кои бевме, кои сакаме да бидеме и кои се надеваме дека ќе станеме во иднина. Сакаме да си ја објасниме историјата, да влеземе во лавиринтите на меморијата, која по природа е повеќеслојна, колективна, множинска и индивидуализирана. Уметноста на меморијата е вкоренета во слики, предмети и детали за дејствата, поврзани со односот помеѓу луѓето и местата. Таа има право на дисконтинуитети, искривувања и емоции, поради што секогаш е скептична кон историјата. Филмот не ги споменува спомените, не ги претвора во камени споменици, ниту пак создава институционални или официјални наративи кои стануваат места на едногласност и еднострани милитантни верувања во „научените вистини“. Свесни дека живеат овде и сега, секој од режисерите сака да раскаже приказна отворена за широк спектар на различни значења, а сепак, кондензирана во личниот однос со сопственото минато. Креативната алхемија на филмот, на необичен начин, го претвора справувањето со историјата во инцентар на тајни на денешницата, овозможувајќи ни да се пробиеме во иднината на меморијата и спомените.
Филм кој го доловува микрокосмосот на поединецот или семејството отсликува интимна и лична врска, трансформација во перцепцијата во оваа ера на „експлозија на меморијата и спомените“ која дава смисла и живот на историјата за да не стане вишок што оптоварува генерации, но наместо тоа станува простор за разбирање на минатото.
Дино Мустафиќ, режисер
