Ne duhet të zhytemi në përjetimin atmosferik të arkitekturës, duket se aty fshihet një derë që mund të na hapë një horizont më të gjerë të trajtesës së të kaluarës. Arkitektura atmosferike (Böhme)[1] na zhyt në aspektin ndijor të hapësirës e, nëse invertojmë këtë qasje, mund të zhytemi në ndijimin hapësinor të së kaluarës. Rrjedhimisht, në kontekstin që po flasim, ne mund ta ndiejmë hapësirën nëpërmjet zhurmës që ajo e përçon. Në librat e historisë së artit, epiteti i krijuesit të botërave u vishet arkitektit dhe muzikantit – akti i krijimit është lidhur ngushtësisht me ta qoftë nga aspekti formal, qoftë nga ai emocional. Ata krijojnë zona ku përjetimet tona manifestohen. Kujtimet tona bëhen të prekshme nëpërmjet imazhit poetik të hapësirës dhe ndjesisë së përhumbjes që shfaqet nëpërmjet tingullit. Andaj, në një sens më të fahut mund të themi se arkitekti dhe muzikanti janë pjesëtarë direktë dhe indirektë në botësinë e botës (Heidegger) [worldliness of the world]. Me fjalë të tjera, i bie se këngën, tingëllimën apo zhurmën që e kemi dëgjuar ne saktësisht mund ta kujtojmë se ku e kemi dëgjuar, ngase hapësira nuk është vetëm vizive, por i takon edhe atij përjetimi të brendshëm që mund ta kapim vetëm nëpërmjet të dëgjuarit dhe prekjes.
Përjetimi i brendshëm është vendimtar në rravgimin më të thelluar të së kaluarës, ngase aty kuptimësohet komplet materiali i një përjetimi – krejt trazirat, kënaqësitë, tensionet e shtysat emocionale të një mileu të caktuar vihen në pah apo manifestohen nga një tingëllim shpotitës që e ravijëzon një kohë, një moment dhe kujtesën tonë mbi të. Zhurmat mund të na përkujtojnë statusin social (eksterioritetin), si për shembull lajmet që i dëgjojmë, tubimet politike, debatet në kafene edhe protestat në rrugë, ndërsa ajo përkujton njashtu edhe statusin emocional (interioritetin), ndjenjën e kënaqësisë kur e kemi dëgjuar një këngë, frikën nga një shushurimë në anën e errët të qytetit e deri te britmat e dhunimeve që e shenjojnë aspektin noktural të makinës çnjerëzore. Duket që duhma që e lëshon kjo makinë çnjerëzore është nemez (nemesis) apo kobë që i lëshon rrënjët e saj, ku “ne” specia njerëzore, si rikthim të përhershëm prapë konfrontohemi me pyetjen fundamentale që e ka shtruar Primo Levi ‘A jemi, vallë, njeri?’.[2] Andaj, hapësira tingullore edhe mileu tingullor janë momente të rëndësishme nëse dëshirojmë t’i kërkojmë gjurmët e të kaluarës dhe të memories kolektive. Në këtë vijë të ligjërimit mund të shtrihemi edhe në shembuj empirikë apo të përditshë, ku një i tillë është “Boro e Ramizi” apo “Pallati i Rinisë” në Prishtinë. Ai nuk ka shërbyer vetëm për “igrankat” (“ndejat” në shqipe, si janë quajtur në përdorimin vernekular gjatë periudhës së Jugosllavisë) e qytetarëve të saj apo ndonjë skenë koncertale të një bendi të rokut që kanë mundur ta dëgjojnë prindërit tanë. Por, njëherazi, në kohën e aparteidit dhe luftës, korridoret e kësaj godine brutaliste kanë shërbyer si uzina ku janë dhunuar qytetarët e saj. Janë të faktuara dhunimet që kanë ndodhur brenda kësaj godine brutaliste, aty kanë ndodhur aktet më makabre të makinerisë çnjerëzore. Andaj, hapësirat tingullore dhe milet tingullor nuk janë vetëm rikujtim i një përjetimi zbavitës plot kënaqësi e dëlir, por edhe skuta ku fshihet aspekti noktural i qenies sonë, ku nemeza çnjerëzore banojnë në ligësinë demonike të tyre. Aty ku këputet realja që thotë Lacan-i.[3]
Roli dhe rëndësia e hapësirave nuk është siç është perceptuar më parë si materialitet i zbrazët e bastard. Ato janë më shumë, ngase ato krijojnë zonat e kënaqësisë (Freud), por edhe zonat e drithërimës. Ne në të dyja rrafshet me hapësirën edhe tingëllimën imerzojmë në një intimitet akustik. Pra, tingëllima, nota, muzika, kënga e zhurma disi e krijojnë një intimitet akustik ku në ata sirtarët e saj të kujtesës nuk shprehet vetëm e vetëdijshmja dhe e pavetëdijshmja individuale, por, duke e përdorur tropin e Jung-ut, aty shprehen edhe e vetëdijshmja dhe e pavetëdijshmja kolektive. Ky intimitet akustik është i rëndësishëm ta gjurmojmë për të kaluarën apo memorien kolektive, sepse ajo tani, në formë fantazme, na manifestohet në të tashmen. Duke pësuar mutacione “objekti tingullor” (Schaeffer)[4] në formë të muzikës, zhurmës së altoparlantëve në protesta, britmës nga dhuna, ngritjes së zërit në debatet, brohoritjes si rezistencë në protesta, TV-Zotit me lajmet e tij; krejt këto kanë qenë orientime që na kanë rritur sensibilitetin se ku jemi duke jetuar. Linguisti Walter Ong e ka një tezë tunduese rreth tingullit kur pohon se “veprimi qendror i tingullit është se afekton ndjesinë e njeriut në kozmos.”[5] Pra, struktura dëgjimore këtu e implikon artikulimin dhe përjetimin e hapësirës. Nëse e radikalizojmë këtë tezë, ne nuk mund ta kuptojmë kontekstin politik/social dhe artistik të Kosovës – nuk ia njohim strukturën e saj dëgjimore e ajo mban fshehtësinë që mund të na shpalos hapësirën e saj. Ndoshta shpalosja e hapësirës na bën të vetëdijshëm për anën nokturnale të luftës. Tevona si epifani më ka ardhur një instancë refleksive, që shpalosja e hapësirës i vë në pah dhimbjet, ankthet, pasiguritë tona e që krejt janë të lidhura me një tingëllim të frekuencës së lartë që gati na shurdhon e ky është momenti ku na manifestohen kujtimet për fonotope apo hapësirat tingullore ku është shtresëzuar kujtesa jonë. Si parantezë për diskutim, të dyja fonotopeve të cilat i kam ravijëzuar në tekstet e kaluara e që janë Oda dhe Kafiteria shprehin dy forma të përvojimit atmosferik që është hapësira aurale monumentale dhe hapësira aurale intime. Monumentalen dhe intimen këtu nuk mund t’i ndajmë; që i takon njërit fonotop apo tjetrit, por që të dyja janë të ndërfutura në strukturën manifestuese të këtyre fonotopeve. Ajo që është monumentale dhe intime lidhet ngushtësisht me përjetimin, prekjen dhe gjestin e hapësirës aurale.
Monumentale dhe Intime
Duhet fillimisht ta definojmë përdorimin e monumentales që t’i japim kontekst krejt këtij diskursi. Monumentalja këtu përdoret në kuptimin haidegerian që nuk shërben si vijëzues i disa gjurmëve të kaluara, as memorizim i dikujt a i diçkaje në kohë, por është për të tjerët, në kuptimin që shërben si shenjues i një ngjarjeje apo ndodhie. Andaj, siç e sheh filozofi Gianni Vattimo, monumentalja këtu nuk është për ta mundur kohën si pavdekësi, por, përkundrazi, është e vdekshme ngase duhet ta durojë kohën.[6] Në këtë kontekst, “Oda” është monumentale, sepse aty mirëmbahen vargje, tingëllima që mund të na ravijëzojnë një të kaluar tonën. Ajo me monumentalitetin e saj në formë të atmosferës tenton ta mundë kohën duke qëndruar stoike dhe njëherazi shërben si një busull orientuese e një moraliteti që e ka bazamentin në disa vlera zakonore e që siç e kam cekur më herët e ka funksionin e mburojës. Një segment tjetër të cilin rravgojmë nëpërmjet lentave të antropologjisë kulturore është se monumentaliteti i “Odës” nuk mund të mirëmbahet nga ajo që Levi-Strauss e quan “mytho-poiesis”[7] apo krijimi i miteve. Në këto mite lartësohet një lloj sakrifice për disa vlera sublime që lidhen me liri e, si apeks, e ka martirizimin për atë liri. Në kohë okupimi, këto shprehje rapsodike kanë pasur funksionin e një mobilizimi ndaj shtypjes, por në kontekstin aktual, në disa raste vërehet karakteri regresiv dhe kurthimi nacional-romantik që shërben si katalizator ta përjashtojmë tjetrin. Këto mitizime dhe mistifikime në kontekstin e krijuar shërbejnë si teori të kompensimit dhe janë regresive, ngaqë monomania e tyre tenton t’i mohojë vlerat plurale dhe nuk përfaqëson diçka që mund ta quajmë “patriotizëm” – këtu e kam në kuptimin në variantin ma progresiv të tij, atë “patriotizmin konstitucional” apo “kushtetues” që e gjejmë te Habermas-i[8] e Muller-i.[9] Mitet në hapësirën ballkanike kanë qenë në funksion të propagandës shoveniste, ajo ka ushqyer urrejtjen në trupin social. Ato kanë qenë forma simbolike e linguistike që kanë pasur funksionin e nxitjes së urrejtjes. E kemi rastin e mitit të Car Lazar-it; reperkusionet e tij janë shfarosje masive me përmasa gjenocidale. Edhe njëherë kontinenti i vjetër, pas pasojave që dalin nga mitet që ajo i kishte përjetuar nëpërmjet makinerisë shkatërruese të Aushvicit dhe të Gulagut, duhet të ballafaqohet prapë pas 50 viteve me të njëjtën marre, ngase miti e kishte përfunduar nus-produktin nga mjeshtërinë që e bën më së miri e ajo është injektimi i urrejtjes ndaj tjetrit, tash kobi i mbështjellë me gjak kalon nëpër Srebrenicë, Vukovar e Reçak.
E di që është e vështirë të kthehemi pas kësaj që thashë; jam vetë duke e ndier, por duhet ta vazhdojmë ligjërimin duke shtuar se monumentalja si atmosferë që gjendet në këngët me çiftelia nuk tenton të jetë e pavdekshme, por t’i rezistojë kohës duke mëtuar që t’i konservojë disa ndjesi dhe manire tradicionale. Këtu tradita nuk duhet të shihet si mbyllje, por diçka që mund të përmirësohet dhe të përshtatet në kontekste të reja siç e vijëzon sociologu Gani Bobi te libri i tij “Paradoks kulturor.”[10] Përveç aspektit monumental, “Oda” e ka edhe aspektin intim që është ndjesia e brendshme që e kemi nga tingujt qofshin ata muzikorë, qofshin ata tinguj që janë pjesë e vetë Odës. Thuhet në tregimtarinë e Kosovës, por e kam dëgjuar edhe si anekdotë nga një mik se çdo “Odë” ose “Shtëpi” e ka tingullin dhe vibrimin e vet. Vibrimi ose tingulli i “Odës” apo i “Shtëpisë” nuk i trazon dhe shqetëson pronarët e tyre, vetëm ata që janë mysafirë, ngase ende nuk janë të adaptuar me tingëllimën apo vibrimet e asaj hapësire. Ky është intimiteti akustik për të cilin flasin fenomenologët e arkitekturës; është atmosfera ndijore që e përjetojmë, e cila e përcakton hapësirën aurale. Në kontekstin e “Odës”, monumentaliteti dhe intimiteti e situojnë përvojë njerëzore dhe historike të kësaj sonosfere.
Kafiteritë si premisë bazike të atmosferës në rrafshin hapësinor janë përfshira më tepër në aspektin intim. Në çdo tavolinë, zhurmat, shushurimat, klithmat, debatet edhe muzika përjetohet ndryshe, gjithsecila tavolinë e krijon një vello të veçantë të përjetimit. I vetmi intervenim sonoristik që këtë heterogjenitet e bën homogjen është ndonjë këngë që mund ta pëlqejnë një shumicë e pjesëmarrësve në “kafiç”. Në strukturën hapësinore të kafiterisë janë disa ornamente që ia japin një “shmeko-sferë” e që të njëjtën kohë janë shenjuesit e saj studiot muzikore ku lëshohej muzika me kaseta, pllaka e në variantet më të avancuara edhe CD-ja dhe altoparlantët që duhet ta përçonin një disponim të caktuar. Në kontekstin që po flasim, Kurrizi është shembulli më gjithëpërfshirës, ku mund ta gjesh laryshi stilesh, gjeneratash, botëkuptimesh që secili nga to gravitonte në kafiterinë e tij të preferuar; nga blues/jazz-i te metal-i, nga darkwave-i/punk-u te muzika alternative. Gjithsecili ishte i kënaqur deri në një moment me mesianizmin e tij – me një utopi që i takon botës së tretë të Kafkës, që nuk u takon as tokësorëve, por as hyjve. Nganjëherë, ajo hapësirë e Kurrizit ku pihej Coca-Cola e hahej hamburgeri të duket si skenë e ndonjë filmi të Trier-it apo Herzog-ut, ku ngjyrat e hirta nuk mund ta ndalin vibrimin e brendshëm të një birre të ftoftë “Peja” e këngës së preferuar. Por kjo hapësirë aurale që ka qenë motor për një mendim më subversiv jashtë skenës dominante të ligjërimit gjendet në situatën e kalimit nga utopia komuniste në utopinë nacional-romantike të viteve ‘90, ku nuk ka vend për palën e tretë për liber-in (të lirin), ngase ai është ndëshkuar me heshtje nga utopia, ky është banor i tokës së tretë të Kafkës. Këtë gjendje e përshkruan mjaft mirë Migjen Kelmendi në esenë e tij emblematike që është një tour de force në vitet ’90, me titull “Retro: Të shituar utopie”.[11] Në këtë ese, monumentalja dhe intimja shkrihen në një, kur ai me një intonim melankolik, i çmagjepsur prej çdo mesianizmi, pohon se: “‘NE’ ikëm për të kujtuar se është e vështirë të jesh ‘hero’ i një qyteti pa lumë. Ngaqë mund të jesh hero vetëm për një ditë.” Ky është epigrafi i kulturës alternative të viteve ‘90 dhe të kuptuarit e hapësirës aurale të asaj kohe. Këtu monumentaliteti është i homo-tantum-it, atij njeriut me v të vogël e pa asnjë kualitet të Musil-it, këtu nuk ka figuracion mitik për çlirim të përhershëm, por një hero i jetës plastike të Bowie-të e Warhol-it e që për Migjenin është hero vetëm për një ditë. Sikurse te kënga e Bowie-të “Heros” edhe atyre 15 minuta të famës që na kishte dhënë gjithsecilit “Dandy” Warhol-i. Miti urban, edhe pse përdor trope të miteve fantazmagorike, tenton t’i kontekstualizojë përbrenda përditshmërisë dhe dinamikës së jetesës urbane. Për shembull, fjala shituar që e nënkupton ndëshkimin e zanave që ta marrin të folurit, nëse e bëjmë një intervenim alla xhez e përdorim veglat hermeneutike, të shituar-it mund ta përkthejmë edhe si i shutuar e shitur nga vetë utopia dhe mesianizimi. Këtë melankoli, çmagjepsje nga utopia dhe mesianizmi e gjejmë edhe në librat e teoricienëve që ishin aktualë atëkohë, e që dikush prej tyre tentonte të hapte shtigje të reja, dikush duke e vijëzuar dëshpërimin e profecisë së humbur, dikush thirrjen e një vitaliteti në melankoli si luftë me fantazmat. E ne e kishim edhe një hall më të madh: ishim të okupuar, të izoluar e jo të lirë e, rrjedhimisht, nuk mund të jesh hero në një kohë pa kohë.
Për fund, monumentalja dhe intimja janë shenjuesit e përjetimit ndijor të fonotopeve. Ato njëherazi edhe ravijëzojnë identitetin narrativ të viteve ‘90 dhe të konsekuencave, zgjatimeve, mutacioneve e metamorfozave që do të prodhohen pas çlirimit. Ndoshta monumentalja dhe intimja e viteve ‘90 mund të përshkruhet më së miri nga inserti i librit të Migjen Kelmendit të botuar në vitin 1997, të quajtur “Na dutz Na ho Utz – P’ej shpije” që shkon: “Më pyesin shpesh se a do të bashkohen ndonjëherë Gjurmët. Një nga përgjigjet e mia demagogjike thotë: Duhet ta bëjmë njëherë Kosovën, e pastaj lehtë do t’i bëjmë Gjurmët!”[12] I gjithë shumështresëzimi i identitetit narrativ të viteve ‘90 enkapsulohet në përpjekjen për liri dhe për ta bërë Kosovën.
Labinot Kelmendi është filozof nga Prishtina. Ai ka kryer studimet e nivelit master në Filozofi në Universitetin e Prishtinës, Fakulteti Filozofik, Departamenti i Filozofisë, dhe aktualisht është duke vazhduar studimet e doktoraturës në Filozofi në Fakultetin Filozofik të Universitetit të Zagrebit. Aktualisht shërben si asistent në Fakultetin Filozofik (Departamenti i Filozofisë) dhe në Fakultetin e Arteve. Përveç kësaj, ai mban një pozitë në kryesinë e Shoqatës së Filozofëvetë Kosovës. Nga viti 2015 deri në vitin 2021, ai ka qenë bashkëautor i programit televiziv të parë filozofik në Kosovë, “Filozofema”, që transmetohet në Radio Televizionin e Kosovës (RTK). Ai drejton Simpoziumin Ndërkombëtar Ndër- dhe Trans-disiplinor për Filozofinë, Artin dhe Teknologjinë, i njohur si “Filozofema”. Përtej pjesës akademike, ai angazhohet në mënyrë aktive në sferën kulturore, fillimisht si anëtar i grupeve të ndryshme dhe projekteve muzikore alternative, duke përfshirë “Madgod” dhe “Elektorati Intelektual”. Për më tepër, ai ka kontribuar me artikuj në platformën “Cineks”, duke ofruar kritika për filmat vendas dhe duke shërbyer si kurator dhe kritikë arti për bienalen e vizatimit dhe ekspozita të tjera.
[1] Gernot Böhme (2017), Atmospheric Architecture: Aeshtetics of Felt Spaces, Bloomsbury Academics
[2] Primo Levi (2016), A jemi, vallë, njeri?, Pegi
[3] Jacque Lacan (2007) Écrits, W. W. Norton
[4] Pierre Schaeffer (2012) In the Search for Concrete Music, University of California Press
[5] Walter J. Ong (2012) Orality and Literacy, Routledge
[6] Gianni Vattimo (1991) The End of Modernity: Nihilism and Hermeneutics in Postmodern Culture, John Hopkins University Press
[7] Claude Levi- Strauss (1995) Myth and Meaning: Cracking the Code of Culture, Schocken
[8] Jurgen Habermas (2001) The Postnational Constellation: Political Essays, MIT
[9] Jan-Werner Muller (2021) Patriotizmi kushtetues, Pema
[10] Gani Bobi (1986) Paradoksi Kulturor, Rilindja
[11] Migjen Kelmendi (1993) Retro: Të shituar utopie, Revista “Thema”, Shoqata e Filozofëve dhe Sociologëve të Kosovës
[12] Migjen Kelmendi (1997) Na dutz Na ho Utz – P’ej shpije, MM
