Konflikti i armatosur i vitit 2001 në Republikën e Maqedonisë – Republika e Maqedonisë së Veriut që nga viti 2019 – ndërmjet forcave të sigurisë shtetërore dhe kryengritësve shqiptarë etnikë e solli shtetin në prag të një lufte civile të përgjithshme dhe sot shihet si përshkallëzimi i fundit i dhunshëm që ka të bëjë me luftërat jugosllave të viteve 1990. Shtatë muajt e armiqësive në Maqedoni, nga fundi i janarit deri në gusht 2001, rezultuan në më shumë se 200 viktima, afërsisht 90 viktima civile dhe 170,000 persona të zhvendosur brenda vendit dhe refugjatë. Konflikti goditi në befasi shoqërinë maqedonase, duke pasur parasysh largimin relativisht paqësor të Ushtrisë Jugosllave nga territori shtetëror në fillim të viteve 1990 dhe bashkëpunimin e shtetit me misionet paqeruajtëse të bashkësisë ndërkombëtare gjatë viteve 1990. Dhuna u zgjidh me të ashtuquajturën Marrëveshje Kornizë e Ohrit (MKO), e nënshkruar më 13 gusht 2001 nga krerët e partive më të mëdha parlamentare në shtet dhe me ndërmjetësimin e diplomatëve të huaj. MKO nuk ishte një marrëveshje tipike armëpushimi; megjithatë, ajo hapi rrugën për një decentralizim politik të Maqedonisë post-jugosllave, duke lejuar kështu një përfaqësim më të mirë të pakicave etnike në aparatin shtetëror.
Në përvjetorin e 20-të të MKO-së, ne, së bashku me Prof. Lidija Georgieva nga Universiteti i Shkupit, konstatuam se mënyra dominuese e evokimit të marrëdhënieve ndëretnike në Maqedoninë pas MKO-së është duke iu referuar episodeve të ndryshme të tensioneve dhe dhunës ndërmjet komuniteteve etnike të ndryshme që popullojnë shtetin. Kjo, siç e vërejtën qartësisht shumë para nesh, ka të bëjë shumë me ofertën politike të zhvilluar menjëherë pas konfliktit, pasi ajo nxiti dy të vërteta të veçanta dhe ekskluzive reciproke dhe anashkaloi të gjitha përpjekjet për të diskutuar hapur dhunën, për të zhvilluar mekanizma të drejtësisë tranzicionale, dhe të përcaktojë fakte për atë që kishte ndodhur në vitin 2001. Modeli i përqendruar në dy bashkësitë më të mëdha etnike deri më tani ka metastazuar, për shembull, në kulturën dhe politikën kulturore, shkrimin e historisë dhe edukimin historik, dhe veçanërisht në politikën e kujtesës dhe përkujtimeve publike. Kohët e fundit, për shembull, MKO-ja u përfshi në narrativën kundër dy marrëveshjeve dypalëshe që përfshijnë Maqedoninë e Veriut, domethënë një me Bullgarinë (2017) dhe tjetrën me Greqinë (2018), si një dokument që ndihmoi në ripërcaktimin e sovranitetit të shtetit nën detyrim. Kjo, nga ana tjetër, përforcon diskursin, i cili është disi dominues në mesin e komunitetit maqedonas dhe i përkrahur nga e djathta politike, që problematizon parahistorinë, përcaktimet dhe zbatimin e MKO-së, duke errësuar meritat e saj.
Pikërisht në këtë kontekst, ne treguam se ngjarjet përkujtuese që lidhen me vitin 2001 janë shpesh shkaktarët kryesorë për ato diskurse publike ekskluzive. Ndonëse ngjarjet përkujtuese kryesisht rikrijuan dhe rilegjitimuan modelin bicentrik të mësipërm, ato ishin dhe janë ende të ndryshme sa i përket shpërndarjes hapësinore, niveleve të formalitetit, organizimit, agjendave dhe qëllimeve, ndër të tjera. Prandaj, qëllimi fillestar i projektit hulumtues që filluam në vitin 2001, me mbështetjen e zyrës në Shkup të Fondacionit Friedrich-Ebert, ishte të kuptojmë vetë nuancat e ngjarjeve përkujtimore që kanë të bëjnë me konfliktin e vitit 2001 në Maqedoni dhe të gjurmojnë aktorët e tyre dhe agjendat e tyre të shtyra përmes ngjarjeve të kujtesës në fokus. Kjo e fundit u frymëzua shumë nga studimet e fundit mbi aktorët e kujtesës dhe komunitetet e kujtesës, pjesë e kthesës së studimeve të kujtesës drejt studimeve të politikës, aktorëve politikë dhe strategjive të tyre të përqendruara te aktorët. Prandaj projekti filloi me një rishikim gjithëpërfshirës të kërkimit ekzistues dhe dy seminare ekspertësh me studiues dhe praktikues vendas dhe ndërkombëtarë. Më pas vazhduam me identifikimin e burimeve, të cilat në rastin tonë ishin tri lloje të materialeve të disponueshme publikisht: gazetat dhe mediat online, organet komunale dhe intervistat e botuara të historisë gojore. Kjo zgjedhje u informua nga pandemia COVID-19 që ishte në atë kohë dhe direktivat e shëndetit publik. Edhe pse ato nuk e kufizuan qëllimin e mbledhjes së të dhënave, ato e bënë praktikisht të pamundur një hulumtim në terren, për shembull. Prandaj, të dhënat u mblodhën online dhe në bibliotekat lokale nga një ekip prej tre koordinatorësh dhe tre studiuesve më të rinj me origjinë etnike maqedonase dhe shqiptare.
Kështu, ne zhvilluam një sistem kodimi dhe arritëm të krijonim një grup të dhënash prej përafërsisht 300 njësive të lidhura me referenca të ndryshme të ngjarjeve përkujtimore: qofshin, për shembull, përkujtime formale ose joformale, vendosje objektesh përkujtimore ose ceremoni të sponsorizuara nga shteti në një hark kohor prej dy dekada, nga 2001 deri në 2021. Këto njësi u kategorizuan sipas datës, vendndodhjes dhe llojit të ngjarjes, si dhe sipas një grupi kategorish që përfshinin vëzhgime të caktuara interpretuese: të tilla si mesazhi ose toni i ngjarjes ose folësi (në kontekstin e konfliktit ose MKO), aktorët kryesorë të përkujtimeve, llojet e viktimave që përkujtohen etj. Edhe pse parimi udhëzues ishte të ishte sa më gjithëpërfshirës, ky model dhe metodologji kërkimore la të pazbuluar disa aspekte, si të dhëna të cilat nuk mund të merren nëpërmjet burimeve tona (p.sh. aspektet gjinore) ose të dhënave në të cilat nuk u fokusuam gjatë këtij projekti kërkimor (p.sh. mediat sociale dhe të dhënat vizuale të përkujtimeve). Meta të dhënat na ndihmuan të zbulojmë zhvillimet, proceset dhe ndryshimet e ngjarjeve të veçanta në një shtrirje të caktuar kohore, dhe për këtë arsye siguruan një pako solide të dhënash empirike për interpretimin e rrymave kryesore dhe gjurmimin e modeleve eventuale.
Bazuar në njësitë e mësipërme, zgjodhëm 135 prej tyre, të cilat më tej i prezantuam si një hartë interaktive në internet, e cila pati premierën e saj në përvjetorin e 20-të të nënshkrimit të MKO-së. Përzgjedhja mbuloi të gjitha përkujtimet e shënuara sa u përket vendndodhjeve, duke u fokusuar në ngjarjet e para përkujtimore të regjistruara në atë vend. Arsyeja pas hartës online ishte të ndihmonte për të kuptuar më mirë dinamikën e kujtesës në lidhje me vitin 2001 nga audienca ekspertësh dhe jo ekspertë, ndërsa materialet ofroheshin në tri gjuhë: maqedonisht, shqip dhe anglisht. Interpretimet tona, të cilat u dhanë gjithashtu në faqen e internetit, së bashku me opsionet e ndryshme të kategorizimit dhe analizës (si p.sh., veçoritë kontekstuale për secilin prej viteve të anketuara), synonin të kontribuonin në një debat më të plotë mbi këtë temë. Më në fund, ne e përfunduam projektin me një përmbledhje të një vëllimi që përmban tri studime që diskutojnë disa nga betejat e veçanta kombëtare me kujtesën dhe politikat e kujtesës në kontekstin post-jugosllav, si dhe katër intervista me katër ekspertë që punojnë në aspekte të ndryshme të kujtimit të vitit 2001 në Maqedoninë e Veriut. Kapitulli i fundit i vëllimit solli një rishikim teorik dhe metodologjik të Projektit të Arkivit të Jugosllavisë të Arkivit të Shoqërisë së Hapur Vera dhe Donald Blinken, i cili megjithëse shumë më i largët, shërbeu si frymëzimi ynë për punën në një platformë memorie digjitale.
