Marrëveshja e Kumanovës nuk ka ndodhur kurrë. Plani i Ahtisaarit i vitit 2007 nuk ka ndodhur kurrë. Shpallja e pavarësisë së Kosovës në vitin 2008 nuk ka ndodhur kurrë. Marrëveshja e Brukselit e vitit 2013 nuk ka ndodhur kurrë. Marrëveshja e re e Brukselit e vitit 2023 nuk ka ndodhur kurrë. Takimi në Ohër, po atë vit, një muaj më vonë, nuk ka ndodhur kurrë. Nga viti 1999 deri në këtë vit 2024 nuk ka ndodhur asgjë. Lufta është ende në vazhdim. Të paktën kështu duket nga këndvështrimi i Serbisë.
Le të marrim, për shembull, incidentin e armatosur të vitit të kaluar në Banjskë në Kosovë. Një grup i armatosur nga Serbia ka hyrë në Kosovë. Katër persona u vranë. E dimë saktësisht se kush e drejtonte grupin nga Serbia; kemi edhe rrëfimin e tyre. Megjithatë, askush nuk u mbajt përgjegjës, as për armëmbajtje pa leje dhe as për katër jetët e humbura. Si është e mundur kjo? Është e mundur sepse lufta ende vazhdon. Dhe në luftë, njerëzit vdesin, apo jo?
Koha në Serbi është ndalur. Viti 1999 duket se do të vazhdojë përgjithmonë. Nëse për fat të keq kemi përjetuar një përshpejtim dramatik të historisë nga viti 1991 në 1999, me sa duket asgjë nuk ka ndodhur që atëherë. Kjo verbëri ndaj fakteve – merrni çfarëdo fakti që dëshironi, ato që lidhen me politikën apo krimet – nuk është thjesht një konstante nga periudha e pas 1999-ës. Kështu ka qenë edhe para vitit 1991 dhe në vitin 1997/98 kur filloi lufta në Kosovë.
Një shembull tjetër: në vitin 1990 kishim librin “Nyja e Kosovës: Të zgjidhësh apo të presësh?” (autorë: Srxha Popoviq, Dejan Jança, Tanja Petovar, Ivan Jankoviq, Vesna Peshiq, Natasha Kandiq, Svetlana Slapshak). Nga viti 1990 deri në vitin 1997, kishte kohë të mjaftueshme për të lexuar me kujdes ato 160 faqe të pazakonta dhe për të zhvilluar një politikë të ndryshme “serbe” për Kosovën bazuar në njohuritë nga ai libër. Kjo nuk ndodhi asnjëherë.
Autorët e librit dhe të hulumtimit, i cili synonte të vërtetonte faktet për situatën në Kosovë, në thelb “shpërndanë” (“thyen” do të ishte fjala e duhur) një nga një “mitet” – këtu, “miti” i referohet një historie të fabrikuar — të politikave “serbe” por në fakt vetëm politikat luftarake të asaj kohe: nga dëbimi i serbëve nga Kosova nën presion nga shqiptarët që përdhunonin në masë gratë serbe në Kosovë.
Cilat janë faktet: “Statistikat kriminale të disponueshme tregojnë se shqiptarët si autorë të veprave kriminale kundër serbëve dhe malazezëve janë të nënpërfaqësuar në raport me përqindjen e tyre në popullatë (4.1% e të gjitha akteve të raportuara kundër serbëve dhe malazezëve u atribuohen autorëve shqiptarë)”; “Sa i përket krimit të përdhunimit… së pari, u konstatua se si shqiptarët ashtu edhe serbët u shfaqën si autorë të përdhunimit në Kosovë në përqindje që përputhen përafërsisht me proporcionet e tyre të popullsisë… dhe së dyti, se serbët e kryenin këtë krim kundër grave serbe më shpesh sesa shqiptarët” (fq. 25-26).
Konkluzioni vijon: “Është e qartë se tema e presioneve është instrumentalizuar, sipas mendimit tonë, me qëllim (1) krijimin e mbështetjes për zbatimin e masave represive; (2) krijimin e një atmosfere për kufizimin ose heqjen e autonomisë politike të Kosovës; dhe (3) duke përforcuar një regjim autoritar në Serbi” (f. 26).
Në fakt, autorët e filluan librin me një vështrim të ngjashëm: “Si kërkimet empirike ashtu edhe të dhënat zyrtare janë jashtëzakonisht të pakta. Duke pasur parasysh rëndësinë e çështjes dhe vëmendjen e konsiderueshme të publikut që ka tërhequr, besojmë se ky paradoks meriton vlerësimin e vet. Kjo mungesë informacioni, për mendimin tonë, është për faktin se çështja i është lënë tërësisht politikës, propagandës dhe grupeve të presionit agresiv. Ky vlerësim fillestar u konfirmua nga gjetjet tona të mëvonshme” (f. 3).
Autorët u përpoqën më kot, bënë kërkime dhe dhanë prova, por argumentet e tyre nuk mundën ta kapërcenin “historinë” e martirizimit serb. Procedurat ligjore dhe statistikat nuk ishin bindëse për publikun serb. Imagjinata e qytetarëve të Serbisë në atë kohë tashmë ishte kapur (ose më mirë – burgosur) nga imazhet nga “rasti Martinovic” në vitin 1985. Serbi i përdhunuar – në fakt kreu i Qendrës Kulturore të APJ-së në Gjilan – mishëroi vuajtjet e “serbëve” në Kosovë. Piktura e Miça Popoviçit e Martinoviçit të “kryqëzuar” dhe shqiptarëve “të pabesë” nën “kryqin” e tij, e ekspozuar në një vitrinë në rrugën “Knez Mihailov” në Beograd, la nën hije “librin e vogël” të arsyeshëm të vitit 1990.
Kështu ishte në vitin 1990: arsyeja nuk kishte asnjë shans kundër pasioneve të zjarrta “kombëtare”. E vërteta po fshihej për të nisur një luftë. Kështu ishte edhe pas vitit 1999: e vërteta po fshihej për të mos dalë nga lufta. Për shtatë vjet, nga viti 1990 deri në vitin 1997, e vërteta qëndroi para banorëve të Serbisë, por në vend që ta pranonin atë, ata u fiksuan në “regjimin e tyre autoritar”. Për gati tridhjetë e pesë vjet, nga viti 1990 deri në vitin 2024, e vërteta ka qëndruar para popullit të Serbisë, por në vend që të përballen me të, ata ende janë fokusuar në të njëjtin “regjim autoritar”.
Dhe gjithçka është e qartë: njëzet e pesë vjet më parë, pranimi i Marrëveshjes së Kumanovës ishte, në fakt, një pranim i dorëzimit. Lexuesit mund t’i hedhin një sy se çfarë ishte shkruar në marrëveshjen e datës 3 qershor 1999; është e shkurtër dhe vendosin vetë—a është një marrëveshje “ushtarake-teknike” (siç titullohet) apo një kapitullim? Lexuesit skeptikë mund të shqyrtojnë gjithashtu Rezolutën 1244 të OKB-së të 10 qershorit 1999 dhe të përcaktojnë vetë nëse ajo është edhe një herë konfirmim i kapitullimit apo fitore, siç u interpretua marrëveshja në Serbinë e mundur në atë kohë.
Lexuesit nga brezi im i kujtojnë ato vite, 1997 dhe 1998. Serbia po ziente nga qytetarë rebelë. Opozita në atë kohë fitoi zgjedhjet lokale në vitin 1996 në qytete anembanë Serbisë. Fundi i vitit 1996 dhe fillimi i vitit 1997 u shënuan me protesta masive në rrugët e Beogradit, Nishit dhe qyteteve të tjera. Banorët e Serbisë luftuan që vullneti i tyre elektoral të njihet dhe të realizohet. Nga fundi i vitit 1997 dhe në vitin 1998, megjithatë, i gjithë momentumi i opozitës u ndal. “Çështja e Kosovës” duhej të zgjidhej.
Në shkurt të vitit 1999, në Rambuje ishte një mundësi për të arritur një marrëveshje dhe për të ndalur luftën në Kosovë. Përfaqësuesit serbë shkuan në takim me udhëzime zyrtare nga kuvendi që të mos pranojnë asgjë dhe të mos bëjnë marrëveshje. Ne e dimë se çfarë ndodhi më pas. Operacioni i NATO-s. Kapitullimi në Kumanovë. Rezoluta 1244. Dhe kjo rezolutë i referohet marrëveshjes së propozuar në Rambuje.
Ashtu siç Kushtetuta e Kosovës e vitit 2008 në thelb përfshin të gjithë Planin e Ahtisaarit të vitit 2007, të cilit Serbia iu përgjigj në mënyrë parandaluese me preambulën e Kushtetutës së saj të vitit 2006. Kjo preambulë është një shembull tjetër i mohimit të fakteve dhe zgjedhjes së gënjeshtrave mbi të vërtetën. I njëjti Plan i Ahtisaarit do të kthehet në Serbi në versione të ndryshme të Marrëveshjes së Brukselit (ai i vitit 2013 dhe ai i vitit 2023).
Së fundi, do të shtohet edhe si kusht në negociatat për anëtarësim në Bashkimin Evropian. Për shtatëmbëdhjetë vjet, Serbia e ka refuzuar atë plan, dhe për shtatëmbëdhjetë vjet, ajo vazhdon të kthehet rregullisht, me Serbinë që pranon një pjesë pas tjetrës çdo vit kundër vullnetit të saj. Edhe pse ende zyrtarisht e refuzon, ose më mirë nuk e përmend, sikur të mos ketë ekzistuar kurrë.
Shtatëmbëdhjetë vjet, njëzet e pesë vjet, tridhjetë e pesë vjet… – “Çështja e Kosovës” nga këndvështrimi i Serbisë mbetet e pazgjidhur. Por në realitet, gjithçka tashmë ka ndodhur: Serbia në vend që të zgjidhë “nyjën e Kosovës” siç sugjeruan autorët në vitin 1990, vendosi ta presë atë: duke hequr autonominë dhe duke përdorur forcën e armatosur. Kjo çoi në shpërthimin e konfliktit të armatosur në 1997/98. Që çoi në kapitullim në 1999. Që çoi në pavarësinë e Kosovës në vitin 2008. Që çoi në marrëveshje me Kosovën si shtet fqinj në vitin 2013 dhe 2023. E gjithë kjo ndodhi. Dhe nuk duhej të ndodhte (sidomos lufta dhe krimet e luftës) nëse i njëjti “regjim autoritar” atëherë dhe tani, nuk do të kishte qenë (qëllimisht) i verbër ndaj fakteve.
Dejan Iliq (1965, Zemun) është redaktor në shtëpinë botuese Fabrika knjiga dhe bashkëpunëtor i rregullt në Peščanik. Ai ka diplomuar në Fakultetin e Filologjisë në Universitetin e Beogradit, ka kryer studimet master në Studime Gjinore dhe Kulturore në Universitetin e Evropës Qendrore në Budapest dhe përfundoi doktoraturën në të njëjtin universitet në Departamentin e Studimeve Gjinore. Ndër të tjera ka botuar libra si “Drejtësia Tranzicionale dhe Interpretimi Letrar: Shembulli serb” (2011), “Dy fytyrat e patriotizmit” (2016) dhe “Serbia në vazhdimësi” (2020).
