„Zizë (Tahir Bozhdaraj i Hateme) Tolaj

(25.6.1926, kosovska Albanka iz Pobrđa/Pobërgjë, opština Dečani/Deçan, Kosovo, domaćica, troje dece)

Srpske snage su uveče 31.5.1998. godine granatirale selo Pobrđe/Pobërgjë. Većina meštana je izbegla u okolnu šumu. Ujutro 1.6.1998. godine, oko 8 časova, srpski vojnici su ušli u selo. Meštani i raseljena lica koja nisu pobegli prethodnog dana krenuli su da beže. Ziz(ë)in sin Ymer je izbegao pre ulaska srpskih snaga u selo, a ona je ostala u kući (Pobrđe/Pobërgjë). Ziz(ë)in suprug Hasan je umro pre rata, a ćerke Kumrije i Timë su bile udate. U selu su, pored Zizë, ostale i njene rođake Shkurte i Dyke Tolaj. Obe su se nalazile kod rođake Zizë udate za Salih-a Tolaj-a. U jednom trenutku, srpski vojnici su bacili bombu na tu kuću i tenkom srušili dvorišna vrata, te su starice krenule da beže prema kući Hasanove Zizë. U Hasanovo dvorište prvo su stigle Salihova Zizë i Dyke, i odmah su ušle u kuću. U trenutku kada su u dvorište stigle Hasanova Zizë i Shkurte, srpske snage su pucale i ubile obe starice. Potom su zapalili kuću. Salihova Zizë i Dyke su uspele da pobegnu iz zapaljene kuće, a tela Zizë i Shkurte su ostala u dvorištu. Početkom septembra 1998. godine, Shkur(e)tin brat Nezir Vishaj došao je u Pobrđe/Pobërgjë da nađe tela sestre i Zizë i da ih sahrani. Tela nije bilo i o tome je obavestio KVM. Posle tri dana, 7.9.1998. godine, KVM ga je obavestila da su srpske vlasti sahranile obe žrtve na groblju u naselju Čabrat/Çabrat u Đakovici/Gjakovë. Nezir Vishaj je sa predstavnikom KVM otišao na groblje i uverio se da se tamo nalaze dva groba, jedno sa imenom Zizë i drugi sa imenom Shkurte. Posle rata, krajem juna 1999. godine, Ziz(ë)in sin Ymer je otvorio grob sa imenom njegove majke i u njemu nije bilo tela. Posumnjao je da se u drugom grobu nalaze tela i Zizë i Shkurte, ali mu čuvari (vojnici KFOR-a) nisu dozvolili da otvori tuđi grob. Pozvao je Shkurt(e)inog sina Smajla, koji je živeo van Kosova, da dođe i da zajedno otvore grob, ali mu je on rekao da stvari treba da ostanu kakve jesu. On je zvanično obavešten o lokaciji groba njegove majke, njemu je važno da ima mesto gde može da dođe, da poseti majku, da žali, i to ne može da menja. Nestanak Zizë je registrovan u evidenciji MKCK-a pod oznakom BLG-804866-01.“

Kako čitati knjigu koja sadrži više od hiljadu slučajeva sličnih ovom? Da li se čita u celini, da li samo nasumično izabrani unosi ili ona, pak, služi nečemu drugome? Nakon gledanja predstave „Otac i otac“ posvećene nestalima u ratu na Kosovu u okviru XVI Foruma za tranzicionu pravdu koji je nedavno održan u Prištini, prijatelj Dragan Stojković je rekao da je ova knjiga zapravo knjiga-spomenik svima nestalima u toku rata na Kosovu 1998-1999. godine. To je spomenik koji u stvarnosti nikada nisu dobili s obzirom da njihova tela nikada nisu pronađena i identifikovana, a vrlo često su i skrivana jer je to način da se i sam zločin negira („nema tela, nema zločina“). Kosovska knjiga pamćenja 1998-2000. nosi podnaslov Dostojanstvo za nestale i upravo je to ono što na subjektivnom nivou ona čini, vraća dostojanstvo civilnim žrtvama rata i članovima porodica koji godinama nakon nestanka tragaju za njima.

Knjiga-spomenik, svojevrsna enciklopedija nestalih, sadrži više hiljada „unosa“ grupisanih teritorijalno, po opštinama na Kosovu i u susednim zemljama, u kojima su žrtve poslednji put viđene. Kao i svaka dobro opremljena knjiga, i ova na kraju sadrži indeks imena i dugu listu korišćenih izvora. Međutim, ovaj indeks nije onakav kakav obično susrećemo u knjigama u vidu spiska osoba koje su u knjizi citirane. Ovo je indeks osoba koje su nestale, koje više ne govore – žrtve o čijem nestanku sada govore drugi – drugi izvori i svedoci, članovi porodica i očevici. Za strukturu njenog sadržaja je teško reći da je satkana od pukih „unosa“, jer to može da zvuči kao da se isključivo insistira na formalizaciji i objektivizaciji žrtava. Jer, pre svega, radi se o opisu okolnosti pod kojima su oni nestali, ali i o njihovim životima do tog trenutka, o zanimanjima, obrazovanju, članovima porodice. Upravo taj životni momenat i prikupljene činjenice koje su dovele do njihovog nestanka personalizuju svaku žrtvu, daju joj lice i, štaviše, glas i nakon nestanka, odnosno smrti. Singularizovan pristup koji je u osnovi ove knjige je ono što je glavni elemenat vraćanja dostojanstva žrtvama, ono što čitav ovaj poduhvat čini veličanstvenim i potresnim.

Ali autori knjige se ne moraju nužno složiti sa uvidom da je njena poenta „samo“ empatijska, subjektivna i singularna. Fond za humanitarno pravo iz Srbije i Fond za humanitarno pravo Kosovo su organizacije civilnog društva koje baziraju ovu knjigu na 6.714 dokumenata koje čuvaju u svojim bazama podataka, na 2.007 izjava svedoka koje su potvrđene sa dodatnih 1.178 istraživanja,  397 izveštaja o proveri statusa prijavljene žrtve i na mnoštvu vojnih dokumenata iz baze Haškog tribunala. Kako je rečeno u uvodu knjige, autori očekuju da će ona „poboljšati komunikaciju službenika vlade sa porodicama nestalih“. Dakle, svrha ove knjige je vrlo jasna i ona je objavljena kako bi pomogla sada već decenijsku potragu za onima koji još uvek imaju status nestalih i koje je neophodno pronaći.

Međutim, istovremeno ocenjuju da zvanične komisije vlada država na prostoru bivše Jugoslavije ne rade dovoljno na potrazi za nestalim licima, i pored obaveza koje su preuzeli prema Međunarodnoj komisiji za nestala lica. Da bi se to potvrdilo, dovoljno je za ovu priliku napraviti površno istraživanje, odnosno, pogledati internet prezentaciju Komisije za nestala lica Vlade Republike Srbije. Po evidenciji ovog Vladinog tela, broj nestalih lica na Kosovu broji 5.800 osoba, ali se insistira na podatku od 568 lica srpske i nealbanske nacionalnosti. Nasuprot tome, međunarodni i izvori organizacija civilnog društva govore da je u ratu na Kosovu nestalo 6.065 ljudi, od kojih se 1.636 vode kao i dalje nestali. Ovo je pokazatelj da je politika srpske države i dalje etno-centralistička i da se bavi samo srpskim i nealbanskim civilnim žrtvama rata, odnosno da je u tom smislu nastavila da vodi politiku koja je i dovela do ratova u zemljama bivše Jugoslavije. Danas se ona vodi neubrajanjem, isključenjem i „proterivanjem“ albanskih žrtava iz javnog registra nestalih.

Međutim, pomenute organizacije civilnog društva čine upravo suprotno od državnih etno-centralističkih politika. One ubrajaju sve civilne žrtve rata, bez obzira na njihovu etničku i nacionalnu pripadnost. Njihov posvećen rad, između ostalog i na ovoj knjizi, govori nam da su zapravo jedini realni, istiniti i merodavni podaci i činjenice – ne-zvanični. Tačnije, da nisu zvanični u smislu da su državni i s obzirom na državu javni (ukoliko jedinim merilom javnosti smatramo politiku države). Ali jasno je da se javnom ne može smatrati selektivna baza podataka, kakva je ona srpske Komisije za nestale, jer je ona od početka instrumentalizovana. Sa druge strane, ono što podatke o nestalima tokom rata na Kosovu koje su prikupile organizacije civilnog društva čini jedino merodavnim, jeste ubrajanje svih nestalih žrtava rata po inter-etničkom i nad-nacionalnom principu potkrepljenom saosećanjem prema žrtvama i njihovim porodicama.

U uvodu u ovu knjigu stoji da je ona nastala „protiv zaborava, za javno sećanje i za pravdu“. Složili bismo se sa tim i dodali da je ovaj poduhvat pokazao da je princip da civilno društvo broji civilne žrtve rata – da civili broje civile – upravo ono što njihovu bazu podataka, uključujući i ovu knjigu, čini pre svega ljudskom, humanom i dostojnom javnosti, odnosno zvaničnom. Zvaničnom i jedinom merodavnom za sve civilne žrtve rata na Kosovu, njihove porodice i sve nas koji činimo zainteresovanu javnost za ovo veliko i nerešeno pitanje.

„Miloš (Vukosav i Vasilija) Jevrić

(28.4.1939, Srbin iz Peći/Pejë, penzioner, Kosovo, šestoro dece)

Veljko (Rajko i Poleksija) Folić

(1.9.1949, Srbin iz Đakovice/Gjakovë, Kosovo, radnik, četvoro dece)

Miloš je devet godina radio u Nemačkoj. Kada je oboleo, dobio je invalidsku penziju. Posle 1990. godine, vratio se u Peć/Pejë i otvorio automehaničarsku radionicu „Opel“. Bio je oženjen Vidnom, s kojom je imao dva sina, Radomira i Zorana, i četiri ćerke – Snežanu, Ljiljanu, Miljanu i Zoricu. Posle rata, 14.6.1999. godine, Miloševa porodica je izbegla u Srbiju, a on se sklonio u Patrijaršiju. Veljko je radio kao vozač u saobraćajnom preduzeću „Lasta“ u Đakovici/Gjakovë. Bio je oženjen Planom, s kojom je imao tri sina – Savu, Žarka i Slavišu, i ćerku Žaklinu. Svi osim Plane izbgli su sa Kosova pre 15.6.1999. godine. Veljko se 18.6.1999. godine vratio po suprugu. Prespavao je u Patrijaršiji. Tu je sreo Miloša Jevrića. Sutradan, 19.6.1999. godine, oko 10 časova, Miloš i Veljko su izašli iz manastira (Peć/Pejë). Krenuli su Miloševim automobilom marke „opel kadet“, crvene boje.  Od tada ih više niko nije video ni čuo. Na osnovu informacija primljenih od četiri svedoka, da su tela Miloša i Veljka sahranjena u masovnoj gorbnici sa telima još četvorice kidnapovanih Srba [Miloš Đurićić, Radonja Petrović, Branko Grujić i Milorad Grujičić], UNMIK policija je 17.4.2003. godine sprovela ekshumaciju na srpskom groblju u selu Belo Polje/Bellopojë, ali nije pronašla posmrtne ostatke. Na listi MKCK-a Veljkov nestanak je evidentiran pod oznakom BLG-800669-01, a Milošev pod oznakom BLG-802313-01.“

Kosovska knjiga pamćenja 1998-2000. (Knjiga druga) – Dostojanstvo za nestale objavili su: REKOM regionalna mreža pomirenja, Fondacija za humanitarno pravo i Fond za humanitarno pravo Kosovo, na srpskom i albanskom jeziku, urednica: Nataša Kandić, jul 2024. Dva citata u okviru antrfilea u tekstu preuzeti su iz ove knjige.

Branka Ćurčić je aktivistkinja civilnog društva i jedna od osnivača Grupe za konceptualnu politiku iz Novog Sada, udruženja posvećenog ljudskim i političkim pravima. Redovno objavljuje tekstove u Biltenu STANAR koji predstavlja glasilo organizacije i njenih saradnika kao medij civilnog društva, i koji promoviše civilnu i lokalnu perspektivu ili pogled na savremene, globalne političke fenomene.

Na Međunarodni dan nestalih lica, koji se svake godine obeležava 30. avgusta, prenosimo tekst iz Biltena “Stanar” – https://biltenstanar.rs/analize/civili-civilima-dostojanstvo-za-nestale/