Ministarstvo za ljudska i manjinska prava i društveni dijalog Vlade Republike Srbije saopštilo 5. jula je da je Evropska komisija protiv rasizma i netolerancije Saveta Evrope usvojila Izveštaj o Srbiji u okviru šestog ciklusa monitoringa.[1]
Evropska komisija protiv rasizma i netolerancije (engl. European Commission against Racism and Intolerance – ECRI), koju je osnovao Savet Evrope, nezavisno je telo za praćenje ljudskih prava specijalizovano za pitanja koja se odnose na borbu protiv rasizma, diskriminacije (na osnovu „rase“, etničkog/nacionalnog porekla, boje kože, državljanstva, religije, jezika, seksualne orijentacije i rodnog identiteta), ksenofobije, antisemitizma i netolerancije. Čine je nezavisni i nepristrasni članovi imenovani na osnovu njihovog moralnog autoriteta i priznate stručnosti u borbi protiv rasizma, ksenofobije, antisemitizma i netolerancije. U okviru svojih statutarnih aktivnosti, ECRI sprovodi monitoring država, u sklopu kojeg analizira situaciju u svakoj od država članica Saveta Evrope u vezi sa rasizmom i netolerancijom i daje sugestije i predloge za rešavanje utvrđenih problema. ECRI-ev monitoring država bavi se svim državama članicama na jednakim osnovama. Rad se odvija u 5-godišnjim ciklusima. Izveštaji iz prvog kruga završeni su krajem 1998. godine, iz drugog kruga krajem 2002. godine, iz trećeg kruga krajem 2007. godine, oni iz četvrtog kruga početkom 2014. a peti krug na kraju 2019. godine. Rad na izveštajima šestog kruga počeo je krajem 2018. godine.[2]
U izveštaju se navodi su Romi i pripadnici drugih etničkih manjina posebno izloženi retorici mržnje. Kao primer govora mržnje prema Romima u Srbiji navodi se izjava gradonačelnika Beograda Aleksandra Šapića iz marta 2023. godine, kada je izjavio da Romi žive od krađe i da ne žele da se pridržavaju „civilizovanih” standarda.[3]
Da se pored govora mržnje, iako predstavljaju treću nacionalnu manjinu u Srbiji, suočavaju i sa višestrukom diskriminacijom govori i istraživanje Evropskog centra za prava Roma iz 2023. godine koje navodi ECRI u svom izveštaju za Srbiju, a prema kome 80% ispitanika Roma smatra da policajci odnosno odnosno i 10% ispitanika smatra da sudije imaju predrasude prema njima, dok je 50% intervujisanih advokata i 60% intervjuisanih sudija sugerisalo da će stručnjaci u krivičnom pravosuđu verovatno podrazumevati da su okrivljeni Romi verovatno krivi.[4]
Nekažnjivost ubistva nad 27 romskih civila kao i blage kazne za seksualno nasilje i seksualno ropstvo u ratu nad Romkinjama iz zvorničkog sela Skočić jula 1992. godine tokom rata u Bosni i Hercegovini najilustrativniji je primer koliko su pripadnici i pripadnice ove manjinske zajednice pravno nevidljivi za pravosuđe u Srbiji, osobito u kontekstu procesuiranja ratnog stradanja. Savremeni oblici eksploatacije, rasističkog nasilja i sistemske diskriminacije prema Romima mogući su upravo zbog nekažnjivosti i poricanja ratnog nasilja kako iz Drugog svetskog rata tako i iz perioda ratova devedesetih.
Prema podacima Fonda za humanitarno pravo (FHP), prva optužnica za zločin u selu Skočić (opština Zvornik, BiH) podignuta je u aprilu 2010. godine protiv Sime Bogdanovića, komandanta dobrovoljačke jedinice „Simini četnici“, te Damira Bogdanovića, Zorana Stojanovića, Tomislava Gavrića i Đorđa Ševića, pripadnika te jedinice, da bi u februaru 2011. godine bila podignuta optužnica i protiv Zorana Alića, a u decembru 2011. godine i optužnica protiv Zorana Đurđevića i Dragane Đekić. TRZ je izmenilo optužnicu 1. septembra 2014. godine tako što su njom obuhvaćeni Damir Bogdanović, Tomislav Gavrić, Đorđe Šević, Zoran Alić, Zoran Đurđević i Dragana Đekić, jer su Sima Bogdanović i Zoran Stojanović u međuvremenu preminuli.[5]
Prvu prvostepenu presudu Viši sud u Beogradu izrekao je 22. februara 2013. godine. Njom je osudio Zorana Stojanovića i Zorana Đurđevića na po 20 godina zatvora, Tomislava Gavrića i Zorana Alića na po 10 godina, Draganu Đekić i Đorđa Ševića na po pet godina i Damira Bogdanovića na dve godine zatvora.
Ovom presudom je utvrđeno da su pripadnici jedinice „Simini četnici“ 12. jula 1992. godine po dolasku u Skočić prvo eksplozivom srušili seosku džamiju, a zatim u jednu kuću skupili sve meštane Rome koje su zatekli u selu, među kojima je bilo dece, žena i odraslih muškaraca. Od njih su oduzeli i prisvojili vredne stvari, a zatim su ih tukli rukama, nogama, kundacima pušaka i drugim predmetima, pri čemu su Arifa Nuhanovića (58 godina) na tom mestu ubili. U isto vreme, pojedini pripadnici jedinice su silovali oštećene/zaštićene svedokinje „Alfu“, „Betu“ i „Gamu“. Zatim su ih sve kamionom odvezli do sela Malešić, gde su oštećene „Alfu“, „Betu“ i „Gamu“ izdvojili i sproveli ih u kuće u kojima su bili smešteni pripadnici jedinice. Nakon toga su preostale Rome odvezli do jame na mestu zvanom Hamzići u blizini sela Šetići, te ih pojedinačno izvodili iz vozila i ubijali noževima i iz vatrenog oružja, a leševe bacali u jamu. Zatim su u jamu ubacili bombu. Tom prilikom ubili su 27 romskih civila. Osmogodišnji Zijo Ribić, iako teško ranjen, uspeo je da pobegne iz jame. Tri zaštićene svedokinje držane su nekoliko meseci kao robinje „Siminih četnika“, tokom kojih su ih silovali, tukli, ponižavali i primoravali da služe pripadnike ove jedinice.[6]
U izveštajima FHP o suđenjima za ratne zločine navodi se da je apelacioni sud u Beogradu ukinuo je ovu presudu u maju 2014. godine i predmet vratio na ponovno suđenje, a postupak obustavio protiv optuženog Zorana Stojanovića, koji je u međuvremenu preminuo. U ponovljenom postupku, Viši sud u Beogradu izrekao je u junu 2015. godine oslobađajuću presudu u odnosu na sve optužene, našavši da tokom postupka tužilaštvo nije uspelo da dokaže navode iz optužnice.[7]
Apelacioni sud u Beogradu doneo je 28. marta 2018. godine presudu kojom je u celosti potvrdio oslobađajuću presudu u odnosu na optužene Damira Bogdanovića, Đorđa Ševića i Draganu Đekić. Takođe je potvrdio oslobađajuću presudu u odnosu na optužene Zorana Alića i Zorana Đurđevića, u odnosu na optužbe za događaje u mestima Skočić, mestu zvanom Hamzići u selu Šetići, te mestima Klisa, Petkovci i Drinjača. Potvrdio je oslobađajuću presudu u odnosu na optuženog Tomislava Gavrića, i to u odnosu na događaje u mestima Klisa, Petkovci i Drinjača. Apelacioni sud je preinačio oslobađajuću presudu u odnosu na optužene Zorana Alića, Tomislava Gavrića i Zorana Đurđevića, tako što ih je oglasio krivim za događaje u selu Malešić, odnosno zbog nečovečnog postupanja, narušavanja telesnog integriteta, seksualnog ponižavanja i silovanja zaštićenih svedokinja i izrekao im kazne zatvora, i to Zoranu Aliću kaznu zatvora u trajanju od šest godina, a Zoranu Đurđeviću i Tomislavu Gavriću u trajanju od po deset godina.
Februara 2019. godine, odlučujući u trećem stepenu o žalbama okrivljenih na osuđujući deo presude, Apelacioni sud je, tada u posebnom veću, kao sud trećeg stepena, preinačio presudu u pogledu odluke o kazni, tako što je smanjio kazne okrivljenima. Okrivljeni Zoran Alić osuđen je na kaznu zatvora u trajanju od pet godina, a Zoran Đurđević i Tomislav Gavrić na kazne zatvora u trajanju od po osam godina. Tako se suđenje koje je trajalo skoro deceniju završilo blagim kaznama za seksualno nasilje kao i bez sankcije za ubistvo romskih civila iako je ovo jedan od najsvirepijih masovnih zločina u ratu u Bosni i Hercegovini, kao i sa problematičnim stavom suda oko saizvršilaštva pripadnika jedinice koja je bila pod pod okriljem Zvorničke brigade Vojske Republike Srpske, iako sastavljena od dobrovoljaca iz Srbije.[8]
Neprocesuiranjem ratnog zločina ubistva Roma u Skočiću, među kojima su bila i deca i trudnice, nit rasizma prema Romima plete se i do izjava i postupaka zvaničnika Srbije danas. Povod za diskriminatorrnu izjavu gradonačelnika Beograda iz marta 2023. godine bila je saobraćajna nesreća u blizini romskog naselja ispod Pančevačkog mosta kada je kamion JKP Vodovod i kanalizacija usmrtio jednoipogodišnje dete iz romske porodice Kurteši. Odgovornost pojedinaca i institucija za nasilje pa i nasilnu smrt Roma kako u ratu tako i u miru ostaje retko pravno i društveno dostignuće u Srbiji, pa se tako i posle godinu dana nakon ove saobraćajne nesreće ne zna da li je ispitan vozač kamiona javnog preduzeća uprkos izjavi majke Danijele Kurteši koja je tvrdila da je smrt njene ćerke uzrokovana nepažnjom vozača.
Zato danas uprkos zahtevima udruženja poput Inicijative A11, gradske vlasti u Beogradu ne žele da imenuju jedan park po imenu romskog dečaka Dušana Jovanovića, koga su skinhedi ubili na smrt 1997. godine. Jer za one koje je Aleksandar Šapić osudio da “kradu”, postupcima ustanovama i tolerisanju nasilja pojedinaca – posebno u slučaju ratnog zločina nad Romima iz Skočića – ukradena je sloboda odnosno pravo na dostojanstven život. Da ima empatije sa stradalima u ratu, Šapić ne bi za savetnika izabrao osnivača logora Sušića u Vlasenici, Svetozara Andrića protiv koga je FHP podneo krivičnu prijavu za ratne zločine u više opština među kojima je i Zvornik. U nekim drugim okolnostima, preživeli Zijo Ribić, koji je svedočio na sudu protiv “Siminih četnika” imao bi više javnog prostora u Srbiji umesto osuđenih ratnih zločinaca, među kojima je i Veselin Šljivančanin, koji se rado sastaje sa gradonaćelnikom Beograda.
Marko Milosavljević je rukovodilac istraživanja i zagovaranja u Inicijativi mladih za ljudska prava u Srbiji (YIHR). Osnovna oblast njegovog rada je obrazovanje mladih o suočavanju sa ratnom prošlošću kao i istraživanja o odgovornosti za ratne zločine i aktivizam protiv veličanja ratnih zločinaca. Poseban fokus njegovog rada je monitoring nekažnjivosti kršenja ljudskih prava marginalizovanih grupa u Srbiji. Marko je bio urednik publikacije „Kosovska hronologija (1974-2017)” i jedanod autora i urednik publikacije i sajta „Rat u Srbiji (1991-2001): Jeste se desilo” u izdanju YIHR.
[1] https://www.srbija.gov.rs/vest/797851/evropska-komisija-protiv-rasizma-i-netolerancije-objavila-izvestaj-o-srbiji.php;
[2] https://rm.coe.int/fourth-ecri-report-on-serbia-translation-in-serbian-/1680b06415;
[3] Isto;
[4] Isto, str. 23;
[5] http://www.hlc-rdc.org/?p=35341;
[6] Isto;
[7] https://www.hlc-rdc.org/wp-content/uploads/2020/03/Izvestaj_o_sudjenjima_za_ratne_zlocine_u_2019._godini.pdf;
[8] Isto;
