Времињата беа како што беа – имаше страв, анархија, уништување. Го скрив Тито во подрумот. Ако не го сторив тоа, тие ќе го уништеа или ќе го стопеа. Човек не знае што е полошо.

Ова се парафразираните реченици (освен автентичната за статуата: “Јас го скрив Тито”) на човек што работеше во музејот на мал град во Босна и Херцеговина, а зборуваше за настаните во 1992/1993 година. Харизматична и храбра, таа ги освоила учениците кои дошле во нејзиниот музеј како дел од нивното истражување. Додека ја слушав, во првиот момент почувствував бран на оптимизам и среќа. Потоа, сепак, веќе бев уморен и лут во исто време, бидејќи воопшто немаше никаков напредок кога станува збор за наративната споредба со онаа од 1992 година за која зборува.

Ако времињата на војната се оние кога сè станува возможно и дозволено, тогаш какви се тие мирни времиња? Тито излезе од подрумот, но сé уште се соочуваме со систематско уништување и занемарување кога станува збор за антифашистички споменици во Босна и Херцеговина. Скршени, занемарени, дислоцирани, преиспитувани, обезглавени, украдени … Партиза, “најбогатата фигура на мојата младост како архитект”, како што Богдан Богдановиќ ги опишува партизанските спомен-гробишта во Мостар, е место од слоеви на мостарски гнев, ревизионизми, насилни записи на нови (“поприсутни”) идентитети, насилно преовладувачки кревки обиди за зачувување (спасението е премногу силен и нереално амбициозен збор во овој случај, имајќи ја предвид состојбата на спомениците). Помеѓу бруталното уништување и уште брутално занемарување на акро-некрополот, постои и речиси нечувствителна тенденција на невидливост, исчезнување од картата на градот и од сеќавање – пристапот до партизанските спомен-гробишта е обраснат со дива вегетација, речиси удавена и незабележлива во Мостар.

Вештачките сеќавања се многу слични на физичкото давење. Ако задушиме нешто доволно длабоко, ќе одиме и во подрумот, од кој, во овој случај и со поинаква намера, нема да излегуваме? Во мојата истражувачка работа за Партизанските спомен-гробишта во Мостар, се соочувам со овој поранешен град на мртвите со поранешниот град на живите, обидувајќи се да сфатам – како до толку доживеавме цивилизациски, човечки и емоционален однос и кога (и како) антифашизмот станува колнат збор?Во моментот кога споделената историја беше избришана од конструкцијата на идентитетот и кога биле потиснати спомениците како просторни спомени? Или во моментот кога беше формулирано официјално објаснување дека е премногу скапо да се одржи (како) споменик?

Наспроти “времето на лудило тогаш”, кога верувавме дека треба да застане во одреден момент и дека сите ќе излеземе од нашите подруми, немам такви знаци во случај на сегашното, повоено (да , 21 година подоцна) лудило. Со оглед на ситуацијата  неопходно е да се направи простор за “поважни”, “понови” спомени. Вештачко креираната конкурентност меѓу овие два историски одделени периоди, во обид да се измени и реинтерпретира, честопати доведува до неверојатно поедноставена логика на “или-или”. Како на пример: вие или се криете или барате. Со ова, вие сте или против “црвените” или сте против “нашите”. Обично не постои средишна основа и никој повеќе не се грижи за неврзаните. Во секој случај, аналогијата со детската игра завршува овде и започнува сериозно размислување за тоа дали повторно ќе треба да одиме во подрумски почетоци.

Дозволете ни да ја смениме играта. Дозволете ни да побараме. Кои спомен и споменици нè опкружуваат? Какви спомени носат? Што  одбележуваат? Колку добро ги познаваме спомениците кои секој ден ги гледаме? Можеме ли да го развиеме нашиот однос со споменици? Каков однос? Што значат графитите “Тито, вампир” на партизанска некропола? Зошто се скршени надгробните плочи? Зошто воопшто имаме споменици? Јас повеќе се прогонувам од мислата на Богдановиќ дека светот ќе биде подобро место без споменици, бидејќи едноставно не можеме да изградиме споменици кои би претставувале “историја на проѕирност, идеи и сензации, наместо историја на надмоќ “. Нема повеќе од неговите контемплативни флертувања  и сè што може да остане за нас се прикази на сцената, само објекти во јавниот простор, лишени од било која емоционална вредност.

Иако мојата намера во овој текст беше да се фокусирам на размислувањата за несакани споменици од несакано минато, не можам да го избегнам впечатокот дека уништувањето несомнено има и други цели, освен овие “повисоки”. Меморандумите во Босна и Херцеговина се често цели од многу основни мотиви во играта криенка, која е опишана во овој текст. Се прашувам, на пример, каде се крие Исак Самоковлија, бистата украдена од центарот на Сараево во 2016 година? Каде се кријат Војо Димитријевиќ и Антун Бранко Шимиќ? Мислам дека полицијата нема информации, нема подрум за нив. Веројатно се стопиле. Ако се вратиме на оние “повисоки цели”, тоа не е случај со Владо Шегрт, Саво Ковачевиќ, Драгица Правица во Требиње. Се чини дека живееме во време на “оние кои не се сокриле, а биле уништени”. Значи, во време на демократија, права, слободи, криењето станува безбедна опција. Се плашам дека ние како општество се губиме себеси во играта-криенка, не само на долг рок,не само во иднина, туку сега. Сепак, да броиме до десет, можеби (нема да престанам да верувам) ќе престанеме да се криеме.