Постојат три факти за филмот како медиум што треба да се истакнат тука, но и воопшто. Првиот е дека публиката често заборава дека филмот е првенствено продукт наменет да донесе некаков профит за инвеститорите. Овој профит не е секогаш финансиски; понекогаш тоа е „уметнички престиж“, прикажан преку разни фестивалски награди. Вториот факт е дека филмот е медиум што го поврзуваме со реалноста. Колку и да изгледаат нереални или невозможни заплетите, доколку се добро изведени, тие се убедливи. Значи, сакале ние или не, филмот се поврзува со реалноста. Третиот факт е дека филмот е (пре)често средство за пропаганда. Многубројните цитати од политичарите, од Вудро Вилсон до Ленин, па дури и актуелните правни битки на Трамп за Изборот на Доналд Трамп, го поддржуваат овој факт.
Филмот како медиум се појавува во 1895 година. Раните филмови претежно прикажувале сцени од реалниот живот, како Пристигнување на воз во Ла Сиотат или Бебешки ручек[1]. Сепак, овој пристап на снимање и прикажување на реалноста набрзо бил напуштен во корист на раскажувањето. Оваа промена довела до прикажување на историските настани преку филмот, а еден од најраните примери е филмот Битката кај Хемптон Роудс (1898), кој се обидува да реконструира настан од Американската граѓанска војна. Набргу потоа, актуелните настани биле реконструирани, при што се појавува примитивниот жанр наречен film d’actualité (информативни филмови), кои прикажувале кратки видеоснимки или реконструкции на историски настани. Во тие рани денови, приказите понекогаш биле толку основни што, на пример, бродот што тоне се симулирал со потопување на играчка во аквариум. Со доаѓањето на звукот, вестите – кратки филмови прикажани пред или помеѓу филмовите – станале популарни, особено во програмите со повеќе филмови. Интересно е тоа што филмот и визуелното изразување биле поврзани со војна или катастрофи уште од самиот почеток. Напредокот во технологијата, како камерите од 16 мм, овозможил да се направат првите снимки од борба, а од Втората светска војна имаме обемни документарни снимки од битки и воени зони, додека практиката на реконструкција на тековните настани исто така продолжила. Филмовите за конкретни војни и битки се појавувале набргу откако тие се случувале. Вреди да се истакне дека историските настани во филмот често биле врзани за војните како клучни точки на колективната меморија, а од Втората светска војна наваму, филмот, до одреден степен, го обликувал колективниот историски наратив.
Оние кои се сомневаат во тоа ќе бидат изненадени кога ќе дознаат дека има луѓе кои веруваат во историскиот наратив од Неславните копилиња на Квентин Тарантино, каде Хитлер е снимен во француско кино. Овој филм е интересен во овој контекст бидејќи го користи филмот како средство за одмазда, прикажувајќи алтернативна историја.
Педесет години по Втората светска војна, војната во Босна и Херцеговина заврши –настан кој колективно ќе влијае на општеството на секој начин, вклучително и преку филмот. Од првиот повоен филм, Совршениот круг на Адемир Кеновиќ, „воениот филм“ се развива во Босна и Херцеговина како единствен жанр. Подоцнежниот успех на Ничија земја дополнително ја зацврстува оваа воспоставена форма, привлекувајќи домашна и меѓународна публика и потенцијално носејќи престиж преку фестивалските награди. Меѓутоа, практиката открива поинаква слика.
Доколку премотаме нанапред, речиси триесет години подоцна, и покрај минималниот резултат од филмската индустрија на Босна и Херцеговина, оваа форма стана заморна за публиката, која, според сопственото признание, копнее по различна содржина. Се чини дека проблемот не лежи во самата тема туку во начинот на кој таа е претставена. Сме гледале подобро изработени воени филмови, не само технички туку и наративно. Некои странски филмови, преку универзални теми, уште подобро ја доловуваат природата на човечкиот конфликт, вклучувајќи го и оној што се случи во нашиот регион, отколку локалните филмаџии. Војната како тема, особено во играните филмови, стана „патерица“ или дури „инвалидска количка“ на која режисерите и сценаристите се потпираат за да ги пополнат наративните или формалните празнини. Во таквите филмови ликовите се претерано поедноставени, светот е претставен црно-бело, сведено на две улоги – жртва и џелат.
Документарните филмови, сепак, добиваат поинаков одговор. Гледаноста на документарните филмови на локалните фестивали, особено присуството на програмата Справување со минатото на Сараевскиот филмски фестивал, покажува дека публиката е подготвена да гледа и да доживее тешки теми. Овде, параметрите се разликуваат; во документарните филмови, техничките елементи или елементите на сценариото се помалку важни отколку потрагата по вистината во прикажаните настани. Слични квалитети можат да бидат присутни во играните филмови, како што се гледа во успехот на Quo vadis, Aida?, кој се заснова на вистински настани, комбинирајќи трилерски заплет со трката на мајката со времето во кое се обидува да го спаси своето семејство.
Уметноста не може да го промени светот, но може да му помогне на човекот да се промени однатре. Преку уметноста може да се разбере што значи да се биде човек, да се доближи до суштината, а можеби и да се постигне некоја форма на внатрешна трансформација. Но, да се промени светот? Не, уметноста не може да го направи тоа.[2]
Свесен за сето ова, во 2019 година започнав да работам на краткиот автобиографски документарен филм Б4, кој конкретно реконструира настан од мојот живот – повреда за време на војната во Босна и Херцеговина. Во филмот се појавува уште една клучна фигура, соседот кој ме однесе во болница таа вечер, спасувајќи ми го животот. Не се сретнавме 26 години од тој настан.
Почнав да работам на филмот по долго боледување, што ме натера повторно да го разгледам и доживеам најлошиот момент од мојот живот. Не се работеше за „справување со минатото“, бидејќи последиците од тој настан сè уште се дел од мојот секојдневен живот. Првенствено, сакав да документирам настан со јасен почеток, средина и крај. Го направив филмот од лични причини, „за себе“, без да замислувам конкретна публика. Фактот што се работи за краток документарец, форма со ограничена публика и популарност, ми даде слобода и формално да експериментирам со материјалот, освен документирање на средбата и вербалната реконструкција.
Реакциите беа изненадувачки позитивни. Не очекував таков одговор на лична и, колоквијално кажано, „тешка“ приказна, особено по речиси 30 години „воено кино“. Мислам дека причината е што тоа е интимна приказна. Тоа е личен наратив во рамките на колективниот, а начинот на кој е претставен содржи ниво на автентичност што публиката го препознава како вистинито. Не само вистината како факт, туку и таа неопислива „вистина“ на која често се повикуваме кога објаснуваме зошто уметничкото дело одекнува. Отвора врата кон просторот што најдобро би можеле да го опишеме како „вистина“.
Далеку од тоа дека сметам дека филмот што го направив е уметничко дело или ја доловува апсолутната вистина. Го направив од длабоко лични и себични причини, за овој настан да биде документиран. Преку неговото создавање можев за момент да му понудам на гледачот нешто повеќе отколку што очекуваше или на што беше навикнат. Процесот на развивање култура на меморија во едно општество го вклучува филмот како алатка, а со оглед на модерната историја, филмовите значително придонесуваат за тоа. Авторите имаат одговорност кога се осврнуваат на воените теми, особено ако не сакаат да потпаднат во служба на пропаганда или повторно да ги преиспитуваат темите кои се преупотребени.
Ален Шимиќ е филмски режисер, роден во Тузла во 1988 година. Дипломирал на Академијата за сценски уметности во Сараево, каде студирал кај Пјер Жалица и Елмир Јукиќ. Три години работи како асистент по Филмски елементи и развој на филмски стилови. Во меѓувреме, режирал пет професионални претстави, три кратки филмови и над триесет епизоди на ситкоми. Неговиот документарен филм Б4 ја освои наградата за најдобар студентски филм во селекцијата на Босна и Херцеговина на Сараевскиот филмски фестивал во 2020 година, а неговиот краток фантастичен филм „Сведок“ беше премиерно прикажан на минатогодишниот филмски фестивал во Сараево и беше номиниран за „Срцето на Сараево“ во конкуренција на Програмата на кратки филмови.
[1]Бордвел, Дејвид. Мек Гро Еџукејшн лтд., 2009 г.. стр. 34.
[Bordwell, David. McGraw Education Ltd 2009. p. 34].
[2]Тарковски, Андреј. Нови Сад: Академска књига, 2018. стр. 22.
[Tarkovsky, Andrei. Novi Sad: Akademska knjiga, 2018. p. 22.]
