Pak më shumë se një vit më parë, isha duke punuar në Armeni dhe takova një grup grash armene të zhvendosura nga Nagorno-Karabaku – territor i cili njihet ndërkombëtarisht si pjesë e Azerbejxhanit. Këto gra ishin zhvendosur nga konflikti në Jerevan dhe kishin themeluar një qendër komunitare.

Pasi u prezantuam, u ulëm në një tavolinë dhe kolegia ime e projektit– një banore perëndimore nga një agjenci për zhvillim – i bëri njërës prej grave një pyetje: “A mund të më tregosh të lutem historinë tënde?”

“Nisi shumë shekuj më parë…”, tha gruaja, duke përmendur një nga një për njëzet minuta valët e ndryshme të pushtimeve, luftërave dhe ndryshimeve gjeopolitike që i dhanë formë territorit që ajo e quante shtëpi. Ajo që më bëri përshtypje nga tërë ai diskutim i gjatë i ngjarjeve fatkeqe historike ishte se kurrë nuk arritëm të dëgjonim shumë nga historia e saj personale, gjë të cilën e priste edhe kolegia ime perëndimore. Idetë e personit të zhvendosur rreth historisë the konfliktit ishin kolektive, ku ajo ishte një objekt pa pikë veprimi.

Kjo përvojë ma kujtoi një diplomat amerikan i cili qe dërguar në Lindjen e Mesme dhe më kishte treguar se si kishte mbetur i habitur nga mënyra se si izraelitët dhe palestinezët flisnin për gjërat që kishin ndodhur në një fshat të caktuar qindra vjet më parë, sikur ato të kishin ndodhur javën e kaluar, dhe sikur t’u kishin ndodhur personalisht.

Si banor i Ballkanit, ky lloj arsyetimi linear meta-historik dhe ngatërrimi i individëve me narrativat kolektive më duket një gjë mjaft e njohur. Luftërat dhe armiqësitë tona ballkanike janë dukuri moderne që filluan me kolapsin e perandorisë osmane. Por mënyra në të cilën historianët dhe politikanët nacionalistë i reflektuan ato thellë në histori ka ndërtuar këtë nocion të rremë, por të pranuar gjerësisht të “urrejtjeve të lashta”, nocion ky që formëson pikëpamjet e shumicës së njerëzve për të kaluarën dhe të tashmen.

Identitetet kolektive kanë shumë ndikim në ndërtimin e pikëpamjeve përjashtuese/kundërvënëse ndërmjet etnive me pretendime mbi të njëjtin territor. Këto narrativa jo vetëm që fshijnë histori të tëra bashkëpunimi dhe paqeje, por gjithashtu nuk lënë hapësirë për të menduar për zgjidhje paqësore – përkundrazi shfrytëzojnë momente të përshtatshme për dominim total të njërës palë mbi tjetrën. Fatkeqësisht, ne pamë rezultate të tilla edhe kohëve të fundit, si në Nagorno-Karabak ashtu edhe në Izrael/Palestinë.

Duke qenë me prejardhje nga një rajon si Ballkani, në fakt ishte gjithmonë e çuditshme për mua se si ishte e mundur për njerëz si Schuman dhe Monnet – vetëm pak vite pas një lufte të dytë botërore në të cilën europianët e masakruan veten me miliona – të ndiqnin një projekt si Komuniteti i Qymyrit dhe Çelikut (i cili evoluoi në BE) dhe për të argumentuar se paqja dhe integrimi ishin ilaçi për Europën. Si ka mundësi që viktimat e atyre që u vranë nuk i panë këta njerëz si tradhtarë të çmendur si paqendërtuesit në Ballkan? Si është e mundur që shoqëritë i pranuan ata?

Tashmë janë bërë plot 25 vjet që kur ka përfunduar lufta ndërmjet Kosovës dhe Serbisë dhe megjithatë në shumë aspekte– veçanërisht në çështjet e ballafaqimit me të kaluarën – këto dy vende duken më larg sesa mund të kishin qenë menjëherë pas luftës, me narrativat revizioniste në Serbi që po shtohen dita-ditës.

Pse disa konflikte njerëzit po i tejkalojnë kaq shpejt, ndërsa disa të tjerë vazhdojnë të jetojnë në konflikt ose pasiguri të përhershme?

Unë propozoj këtu tri pika dallimi midis përvojës ballkanike dhe përvojës perëndimore të ndërtimit të paqes.

E para është sociologjike dhe kulturore. Një arsye e pjesshme pse Perëndimi ka qenë në gjendje të bëjë progres drejt paqes pas shekujsh gjakderdhjeje është sepse ishte në gjendje të pranonte në mënyrë unike një sistem të demokracisë liberale, të cilin pjesa tjetër e botës ende po ngurron ta pranojë. Shoqëritë në të cilat nocionet e të drejtave individuale janë të forta dhe në të cilat industrializimi krijoi identitete të ndryshme (përtej atyre etnike) kanë më shumë hapësirë për t’iu kundërvënë kurtheve fisnore të identitetit kolektiv.

Disa ideale thelbësore të iluminizmit thjesht nuk janë pranuar aq shumë përtej kufijve të Perëndimit. Kur kolegia ime nga perëndimi dhe e intervistuara e saj armene keqkuptuan pyetjen e thjeshtë: “Cila është historia juaj?” – ajo bisedë për mua ekspozoi një ndryshim thelbësor midis shoqërive individualiste dhe kolektiviste dhe se si ato thjesht e shohin botën në mënyra shumë të ndryshme, duke përfshirë këtu edhe çështjet e konfliktit.

Pika e dytë e dallimit është kontekstuale dhe politike. Në mënyrë që paqja e qëndrueshme të jetë e mundur, e rëndësishme nuk është vetëm që lufta të përfundojë, por edhe si përfundon dhe me çfarë kushtesh. Pas Luftës së Dytë Botërore ekzistonte një fitues i qartë i cili ishte në gjendje t’i diktonte kushtet e veta nën tytën e armëve. Autori kryesor i krimeve u dërgua në gjykatë, duke iu nënshtruar përfundimisht një eksplorimi të thellë dhe shembullor të shpirtit që nuk i la hapësirë revizionizmit për të kaluarën.

Mënyra në të cilën përfunduan luftërat e fundit të ish-Jugosllave nuk ishte një humbje e plotë e Millosheviçit dhe nacionalizmit të madh serb. Në vend të kësaj, mbetën prapa farat e telasheve të së ardhmes – në Bosnjë, Dejtoni është më shumë si një gjendje “armëpushimi” sesa një gjendje paqeje, dhe në Kosovë mungesa e njohjes nga Serbia la shumë punë të papërfunduara dhe ankesa të tejzgjatura. Ballkani  pas viteve të 90-ta i ngjan më shumë Gjermanisë së Vajmarit, ku të gjithë ndihen të poshtëruar dhe në kërkim të hakmarrjes, sesa Gjermanisë së pas-Luftës së Dytë Botërore, ku u caktua një vijë e qartë me të kaluarën.

Pika e tretë dhe relevante e dallimit lidhet me kornizën e sigurisë dhe hegjemoninë që mbështet rendin politik. Një forcë e jashtme duhet të jetë në gjendje të garantojë paqen mes shoqërive të tilla të ndara.

Në “Xhungla rritet përsëri”, Robert Kagan argumentoi bindshëm se Europa ishte në gjendje të arrinte periudhën e saj më të gjatë të paqes në histori për shkak se pas vitit 1945 kontinenti kishte një hegjemonist neutral joeuropian (SHBA) që garantonte sigurinë e saj. Ky hegjemonist i jashtëm bëri që vendet e Europës Perëndimore të mos fokusoheshin në garat e armatimeve dhe dyshimet e zakonshme mes tyre, dhe krijoi një kornizë përkatëse për zhvillim ekonomik dhe integrim.

Bashkimi Europian dhe NATO supozohej të luanin të njëjtin rol për Ballkanin në sigurimin e një kornize sigurie për paqen duke i bërë kufijtë më pak të rëndësishëm. Megjithatë, për pjesën më të madhe të dy dekadave të fundit nuk kanë arritur ta bëjnë këtë. Fuqia e Paqes Amerikane filloi të zbehet pas 11 shtatorit, kur BE-ja u bë edhe më e ndarë dhe joefektive.

Gjersa hegjemonia liberale perëndimore dobësohet, projektet nacionaliste revizioniste në të gjithë Europën – nga Rusia e deri në Ballkan – e kanë gjetur një hapësirë të re, me synimin që t’i zgjidhin hesapet e vjetra dhe të zhbëjnë padrejtësitë e rendit në largim. Politikanët populistë e kanë të lehtë  mobilizimin e shoqërive kolektiviste etno-centrike plot me cështje të pazgjidhura.

Këta faktorë e kanë bërë të vështirë arritjen e procesit të normalizimit të marrëdhënieve ndërmjet Kosovës dhe Serbisë si shtet – proces ky i cili do të duhej ta krijonte kontekstin e favorshëm për pajtim dhe drejtësi më të gjerë shoqërore. Kështu, problemet e së kaluarës bëhen shumë më të vështira për t’u zgjidhur kur e tashmja është plot pikëpamje polarizuese dhe kur e ardhmja është e pasigurt. E kaluara në fakt përdoret si armë për t’i mbajtur gjërat njësoj dhe për t‘i nxitur konfliktet e së ardhmes.

Si akter që punon në ndërtimin e paqes, mendoj se hapësira për një punë të tillë po tkurret. Si ish-refugjat që ka pasur anëtarë të familjes të vrarë dhe ka përjetuar segregacionin e viteve të 90-ta, gjithnjë e më shumë e gjej veten duke e mbrojtur fushëveprimin tim të punës nga njerëzit që fare nuk ishin gjallë gjatë luftës dhe që ma përkujtojnë atë  “çfarë na kanë bërë serbët ndër shekuj.”

Por prapëseprapë, shpresoj se ka dritë në fund të tunelit.

Agon Maliqi është analist politik dhe aktivist nga Kosova. Ai ishte krijuesi dhe bashkëthemeluesi i Sbunker, një institut kërkimi dhe blogu në gjuhën shqipe, i fokusuar në luftën kundër kërcënimeve autoritare ndaj sigurisë dhe demokracisë në Ballkanin Perëndimor. Z. Maliqi për shumë vite ka punuar në projekte rajonale për paqe dhe pajtim, së fundmi në vitin 2022 si bashkëthemelues i Samitit të Kosovës për Paqe dhe Demokraci. Z. Maliqi është anëtar i Task Forcës për Ballkanin Perëndimor të Institutit Republikan Ndërkombëtar (IRI) dhe, kohët e fundit, edhe anëtar i Grupit të Strategjisë për Ballkanin Perëndimor në kuadër të Heinrich Böll Stiftung. Më parë, në vitin 2019 ai ishte anëtar i Demokracisë Reagan-Fascell në National Endowment for Democracy (NED) në Uashington.