Miratimi i planifikuar i një rezolute të Kombeve të Bashkuara për gjenocidin e Srebrenicës, i planifikuar për në mes të majit të këtij viti, përbën një hap vendimtar drejt njohjes globale dhe përkujtimit të kësaj ngjarje tragjike nga e kaluara ende e afërt. Edhe pse vetë rezoluta nuk mbart pasoja të drejtpërdrejta ligjore, ajo luan një rol themelor në njohjen simbolike dhe deklarative të krimit dhe demonstron vullnetin e bashkësisë ndërkombëtare për të ruajtur në mënyrë adekuate kujtimin e viktimave të gjenocidit. Me miratimin e kësaj rezolute, Kombet e Bashkuara i bashkohen institucioneve të tjera të rëndësishme ndërkombëtare si Parlamenti Evropian dhe Kongresi i Shteteve të Bashkuara, të cilat tashmë kanë miratuar rezoluta të ngjashme. Ky lloj njohjeje kolektive dërgon një mesazh të thellë për nevojën për përkujtim të përhershëm të viktimave dhe rëndësinë e të mësuarit nga gabimet e së kaluarës për të parandaluar përsëritjen e krimeve të ngjashme.
Fakte të vërtetuara gjyqësore
Kur bëhet fjalë për Srebrenicën, njëzet e një individë janë dënuar për krimin e gjenocidit nga gjykatat vendase dhe ndërkombëtare deri më sot. Vendimet përmbajnë analiza të gjera dhe të detajuara të pjesëmarrjes së tyre në gjenocid, të mbështetura nga prova që ofrojnë njohuri për organizimin, qëllimin, ekzekutimet masive dhe fshehjen e provave pas ekzekutimeve. Provat u mblodhën nga terreni, vendet ku u vranë boshnjakët dhe u varrosën eshtrat e tyre, nga të dhënat dhe arkivat e strukturave lokale dhe më të larta (para)ushtarake dhe politike, nga dëshmitarët që u mbijetuan të shtënave, por edhe nga autorët që pranuan pjesëmarrjen e tyre në gjenocid, ndër burime të tjera. Rezoluta para Asamblesë së Përgjithshme të OKB-së bazohet në këto aktgjykime dhe miratimi i saj do të nënkuptonte përmbledhjen e konkluzioneve të vendimeve të shkruara në gjuhën ligjore, ndërkohë që bën thirrje për krijimin e programeve arsimore për grupmoshat e ndryshme që përfshijnë përmbajtje për gjenocidin e Srebrenicës. Është e nevojshme të “përkthehet” gjuha ligjore në përmbajtje të drejtpërdrejtë dhe të kuptueshme për lexuesit për të rritur vetëdijesimin për faktet për gjenocidin, të cilin rezoluta kërkon në mënyrë indirekte.
Cilët janë shembujt e rezolutave të ngjashme të OKB-së në të kaluarën?
Rezoluta A/RES/58/234 u miratua më 23 dhjetor 2003, duke shpallur 7 prillin si Ditën Ndërkombëtare të Reflektimit mbi Gjenocidin në Ruandë.[1] Në Ruandë, për shembull, proceset e përkujtimit dhe edukimit rreth gjenocidit të vitit 1994 janë vendimtare për njohjen kombëtare dhe ndërkombëtare të gjenocidit. Modeli i Ruandës përfshin ndërtimin e qendrave përkujtimore dhe zhvillimin e programeve edukative për gjenocidin, të cilat mund të shërbejnë si model për nisma të ngjashme pas miratimit të mundshëm të rezolutës për gjenocidin e Srebrenicës. Është interesante se Ruanda është një nga dy propozuesit kryesorë të rezolutës. Një shembull tjetër i ngjashëm i një rezolute të tillë është rezoluta e Përkujtimit të Holokaustit, e miratuar më 1 nëntor 2005, nga Asambleja e Përgjithshme e OKB-së, e cila shpall 27 janarin si Ditën Ndërkombëtare të Përkujtimit në Përkujtim të Viktimave të Holokaustit.[2] Dy rezolutat e përmendura theksojnë domosdoshmërinë e ruajtjes së kujtimit të viktimave të krimeve më të rënda të historisë moderne, komunikimit të fakteve për krimet e vërtetuara nga provat gjyqësore dhe historike për të parandaluar mohimin dhe revizionizmin, dhe rëndësinë e të mësuarit për këto krime në sistemet arsimore. Në këtë kontekst, rezoluta për gjenocidin e Srebrenicës mund të shihet si vazhdimësi e kontributit të OKB-së për drejtësinë tranzicionale lidhur me këtë dhe krimet më të rënda të shekullit të kaluar. Ajo konfirmon përkushtimin e vazhdueshëm (deklarativ) të komunitetit ndërkombëtar për të mësuar nga historia dhe për të ndërtuar një kulturë paqeje dhe jo dhunë. Të gjitha këto rezoluta, së bashku me atë për Srebrenicën, demonstrojnë një përpjekje të vazhdueshme ndërkombëtare për të siguruar që krimet e gjenocidit të mos harrohen. Ashtu si Srebrenica, njohja dhe përkujtimi i gjenocidit në Ruandë, dhe dënimi global i mohimit të Holokaustit, janë hapa kyç në përgjigjen globale për parandalimin e krimeve të ardhshme kundër njerëzimit. Është thelbësore të theksohet se çdo krim fillon me fjalë, përkatësisht krijimi i një narrative për “tjetrin” dhe dehumanizimi i viktimës. Prandaj, është e nevojshme që përmes edukimit të bëhet thirrje për parandalimin e mohimit të këtyre krimeve dhe vetëdijesimin për faktet e vërtetuara.
Parlamenti Evropian dhe Kongresi Amerikan, të cilët kanë miratuar më parë rezoluta të ngjashme, kanë kontribuar ndjeshëm në njohjen globale të gjenocidit të Srebrenicës, duke reflektuar një reagim të ngjashëm ndërkombëtar ndaj gjenocidit në Ruandë. Këto rezoluta kanë forcuar përpjekjet ndërkombëtare për t’u përballur me gjenocidet dhe krimet kundër njerëzimit, të paktën në territoret e vendeve ku ato u miratuan.
Këto nisma ndërkombëtare, të cilat përfshijnë një gamë të gjerë aktivitetesh edukative dhe përkujtimore, tregojnë se si të mësuarit nga e kaluara dhe ruajtja e kujtesës së tragjedive mund të luajë rol vendimtar në ndërtimin e paqes së qëndrueshme dhe stabilitetit global. Ato na kujtojnë se çdo akt i njohjes së gjenocidit, pavarësisht distancës gjeografike apo kohore nga ngjarja, është një hap i rëndësishëm në luftën kundër mohimit të krimeve dhe kundër revizionizmit historik. Ashtu si çdo krim masiv fillon me fjalë, parandalimi i krimit duhet të fillojë me fjalë – jo vetëm duke kundërshtuar gjuhën e urrejtjes, por edhe duke e dominuar atë dhe duke krijuar një narrativë që promovon vlerat e paqes.
Çfarë arrihet me rezolutën dhe çfarë jo?
Me miratimin e rezolutës, Kombet e Bashkuara jo vetëm që njohin vuajtjet e viktimave, por gjithashtu demonstrojnë një angazhim global për ruajtjen e kujtimit të gjenocidit të Srebrenicës. Ky nuk është thjesht një gjest deklarativ; është një detyrim thelbësor për të garantuar që krimet si ato në Srebrenicë dhe Ruandë të mos harrohen kurrë dhe të nxirren mësime prej tyre për brezat e ardhshëm. Ndërsa, siç u përmend më parë, kjo rezolutë nuk ka fuqi ligjore sa u përket pasojave, është thelbësore të kuptohen llojet e tjera të implikimeve: simbolizmi, veçanërisht për të mbijetuarit, dhe një themel për kulturën e ardhshme globale të kujtesës në lidhje me gjenocidin e Srebrenicës, e cila përfshin luftën kundër mohimit, rritjen e vetëdijesimit për faktet e gjenocidit, kuptimin e pasojave të tij dhe zhvillimin e mekanizmave për ta parandaluar atë. Së bashku me të gjitha të përmendurat, është e nevojshme të zhvillohet avokimi dhe puna e përkushtuar e organizatave dhe institucioneve në Bosnje dhe Hercegovinë dhe të gjithë atyre që janë të përfshirë në fushën e drejtësisë tranzicionale. Prandaj, rezoluta sigurisht u siguron atyre një platformë shtesë për aktivitetet e tyre. Praktika e mëparshme ndërkombëtare e shënimit të 11 korrikut si Dita e Përkujtimit të Gjenocidit të Srebrenicës ka qenë vetëm në nivel shtetëror, që do të thotë se shtetet merrnin vendime për këtë brenda organeve të tyre legjislative dhe ekzekutive. Me miratimin e rezolutës, 11 korriku do të vendoset në kalendarin ndërkombëtar të kujtimit të krimeve të kryera në të kaluarën.
Rezoluta për gjenocidin e Srebrenicës përfshin gjithashtu një pjesë për afirmimin e luftës kundër mohimit të gjenocidit. Miratimi i saj do të mbështeste amendamentet në Kodin Penal të Bosnjë dhe Hercegovinës që parashikojnë dënime për ata që mohojnë gjenocidin, krimet kundër njerëzimit dhe krimet e tjera të luftës të gjykuara në gjykatat vendase dhe/ose ndërkombëtare. Në kohën e shkrimit të këtij teksti, në Bosnje dhe Hercegovinë është ngritur vetëm një aktakuzë në bazë të këtij ligji.
Megjithatë, duke miratuar rezolutën në vende të tjera, do të ngrihej vetëdijesimi për rëndësinë e luftimit të mohimit të gjenocidit në Srebrenicë. Duke iu referuar këtij dokumenti, mbrojtja për sanksione të ngjashme kundër përhapjes së gjuhës së urrejtjes përmes mohimit të gjenocidit në Srebrenicë do të përmirësohej ndjeshëm.
Megjithëse figura të shumta publike dhe politike nga Serbia dhe entiteti boshnjak Republika Srpska kanë pohuar se rezoluta për gjenocidin e Srebrenicës e etiketon të gjithë popullin serb si “gjenocidal”, shoqëruar me shumë fyerje, mohime të vetë gjenocidit dhe përpjekje të papërshtatshme për zëvendësimin e tezës, teksti i rezolutës nuk përmend popullin serb, Republika Srpska, apo Serbinë. Anëtarët e formacioneve ushtarake dhe policore të dënuar për gjenocid i përkisnin Ushtrisë së Republika Srpska, njësive të Ministrisë së Brendshme të Republikës Srpska dhe formacioneve të tjera. Zyrtarët politikë të dënuar për gjenocid u përkisnin strukturave qeverisëse të Republikës së vetëshpallur Republika Srpska në atë kohë. Megjithatë, këto fakte janë pjesë e aktgjykimeve dhe arkivave të gjykatës dhe janë të pandashme nga faktet për gjenocidin e Srebrenicës. Gjykatat u morën me fajësinë e autorëve. Rezoluta për gjenocidin e Srebrenicës fokusohet në viktimat, jetët e humbura njerëzore dhe kujtimin e tyre dinjitoz.
Nëse miratohet, rezoluta për gjenocidin e Srebrenicës kryesisht arrin njohjen globale të dhimbjes dhe vuajtjes së viktimave, familjeve të tyre dhe të gjithë qytetarëve të Bosnjë dhe Hercegovinës që bashkëndjejnë me ta dhe/ose kanë kaluar nëpër vuajtje të ngjashme. Ajo përfshin 11 korrikun si Ditën e Përkujtimit të Gjenocidit të Srebrenicës në mesin e datave të tjera përkujtimore të OKB-së, të cilat tashmë përfshijnë data që përkujtojnë gjenocidin në Ruandë, Holokaustin dhe krime të tjera masive nga e kaluara. Pas përpjekjeve të shoqatave të grave dhe nënave të Srebrenicës, si dhe aktivistëve të tjerë, për të zbuluar të vërtetën rreth gjenocidit të Srebrenicës dhe për të themeluar Qendrën Përkujtimore të Srebrenicës, tani është koha që një brez i ri të punojë me zell në zhvillimin e mëtejshëm të një kulture të përkujtimit, vetëdijesimi për faktet dhe përkujtimin në nivel ndërkombëtar. Rezoluta e OKB-së për gjenocidin e Srebrenicës është një mundësi për këtë. Në emër të brezit të ri të përmendur të cilit i përkas, e pranoj këtë sfidë.
Hikmet Karçiq është bashkëpunëtor kërkimor në Institutin për Kërkimin e Krimeve Kundër Njerëzimit dhe të Drejtës Ndërkombëtare – Universiteti i Sarajevës, Bosnje dhe Hercegovinë. Ai është autor i librit “Torturo, poshtëro, vrit: Brenda sistemit të kampit serb të Bosnjës”, botuar nga Universiteti i Miçiganit në vitin 2022. Ai ka qenë bashkëpunëtor global në Institutin Auschwitz-Keene State College në 2017. Ai është komentues i shpeshtë në platformat mediatike ndërkombëtare. Artikujt e tij mbulojnë ekstremizmin, të djathtën ekstreme dhe krimet masive dhe janë botuar në botime të tilla si Haaretz, Newsweek dhe Foreign Policy.
[1] Rezoluta e miratuar nga Asambleja e Përgjithshme më 23 dhjetor 2003, Asambleja e Përgjithshme, Kombet e Bashkuara. 23 shkurt 2004, https://documents.un.org/doc/undoc/gen/n03/508/56/pdf/n0350856.pdf?token=mBWjEdpznTZtMyV55l&fe=true
[2] Rezoluta e miratuar nga Asambleja e Përgjithshme më 1 nëntor 2005, Asambleja e Përgjithshme, Kombet e Bashkuara, 21 nëntor 2005, https://documents.un.org/doc/undoc/gen/n05/487/96/pdf/n0548796.pdf?token=QbiYhCOOJb41VL5fk2&fe=true
