Luhatjet e lavjerrësit
Në pranverën e vitit 1999, pas represionit të autoriteteve jugosllave mbi shqiptarët e Kosovës dhe fillimit të bombardimeve të NATO-s mbi Jugosllavi, afërsisht një çerek milioni kosovarë kërkuan strehim në Republikën e Maqedonisë. Refugjatët ishin kryesisht civilë kosovarë të jugut të Kosovës, të cilët u detyruan të linin shtëpitë e tyre nga policia e shtetit dhe grupet paramilitare.[1] Në terren, në kufirin verior të Maqedonisë, ishin vendosur një sërë agjencish ndihmash të stacionuara në pritje të fluksit të refugjatëve. Autoritetet shtetërore, megjithatë, ishin pak më të gatshme ndaj fluksit pasi kishin frikë se ai mund të prishte ekuilibrin delikat ndëretnik në shtet.[2] Qeveria e sapoformuar qëndroi për kontroll më të mirë të kufijve kundrejt kërkesave të komunitetit ndërkombëtar dhe politikanëve vendas shqiptarë për të mbajtur kufijtë të hapur; një veprim i cili do të mundësonte kthimin e shpejtë të shqiptarëve të Kosovës në Kosovë.
Vetëm pak muaj para këtyre ngjarjeve, në fund të shkurtit 1999, UNPREDEP – që nënkupton Forcat e dislokimit parandalues të Kombeve të Bashkuara – përfundoi mandatin e saj katërvjeçar pasi Kina vuri veton ndaj vazhdimit të saj pas njohjes maqedonase të Tajvanit. Tashmë në dhjetor 1992, forcat e para të trupave të paqes të OKB-së për Jugosllavinë, UNPROFOR, ose Forca Mbrojtëse e Kombeve të Bashkuara, mbërritën në Maqedoni për të monitoruar kufijtë e saj shtetërorë që nuk ishin aq të mbrojtur. Që nga viti 1995 dhe përfundimi zyrtar i luftës në Bosnje dhe Hercegovinë, misioni i paqes i OKB-së në Maqedoni u ristrukturua si UNPREDEP. Përfundimi i mandatit të UNPREDEP-it i bëri kufijtë shqiptarë, kosovarë dhe maqedonas më të prirur për kalime të jashtëligjshme dhe ndikoi në sigurinë e qytetarëve maqedonas.
Filozofia e punës së UNPREDEP-it ishte disi më holistike se më parë dhe ndryshe nga republikat e tjera jugosllave, madje edhe pioniere për standardet e OKB-së sipas kreut të saj Henryk J. Sokalski, pasi përbëhej nga një sërë “aktivitetesh katalitike” që synonin të përmirësonin besimin social, zhvillimin e rrjetit të shoqërisë civile dhe kapaciteteve të përgjithshme institucionale për epokën e re demokratike; që nënkupton një kuptim dhe zbatim më të mirë të të drejtave të njeriut, duke përfshirë të drejtat e pakicave.[3] Prania e fortë e bashkësisë ndërkombëtare në shtet, si dhe shmangia e suksesshme e operacioneve të armatosura në fillim të dekadës, pikturuan imazhin e Maqedonisë si një “oazë paqeje” në rajonin e ish-Jugosllavisë.
Episodi i fluksit të refugjatëve kosovarë në Republikën e Maqedonisë së atëhershme dukej të ishte ndër argumentet kryesore për “tezën e përhapjes” rreth konfliktit maqedonas në vitin 2001, e cila është një tezë që shikon casus belli përtej kufijve shtetërorë të Maqedonisë.
Megjithatë, kishte argumente të tjera të tilla. Pettifer dhe Vickers, për shembull, e gjurmojnë sfondin e konfliktit maqedonas deri në thashethemet e hershme të viteve 2000 për një “Dejton Kosovar” që supozohet se do t’i linte shqiptarët e Kosovës pa pavarësi. Këto histori u mbështetën nga “përkeqësimi i marrëdhënieve” midis kosovarëve dhe forcave të NATO-s pas formimit të administratës së George W. Bush.[4] Pikërisht në këtë kontekst, situata maqedonase e të drejtave të pakicave ngec, qeveria nacionaliste dhe kontrollet e dobëta kufitare papritmas siguruan terren pjellor për zërat radikalë shqiptarë që zgjodhën një fushatë ushtarake në Maqedoni si mjet për të shtyrë një mospavarësi eventuale si zgjidhje për Kosovën.
Në Maqedoni, nga ana tjetër, ato pretendime shpesh lidheshin me deklaratën e Ushtrisë Çlirimtare të Kosovës të vitit 1998 se qëllimi i saj përfundimtar ishte çlirimi i të gjitha territoreve shqiptare në Ballkan, duke përfshirë pjesë të Maqedonisë. UÇK-ja nuk iu nënshtrua çarmatimit pas Luftës së Kosovës (1998-1999), e cila lejoi ofrimin e saj të “armëve, mbështetjes logjistike dhe strategjisë” për radikalët në Maqedoni, të cilët e shihnin elitat politike shqiptare si të paaftë për të përmirësuar gjendjen e shqiptarëve në shtet.[5]
Konflikti në Maqedoni filloi më 22 janar 2001 me sulmin gueril në stacionin policor në afërsi të Tetovës. Ushtria Çlirimtare Kombëtare e vetëquajtur [al. Ushtria Ҫlirimtare Kombëtare, UÇK], një grup me të njëjtin akronim shqip si UÇK-ja, mori menjëherë përgjegjësinë për dy sulmet. Ngjarjet goditën shoqërinë maqedonase dhe elitat politike në befasi, madje dy partitë më të mëdha shqiptare në shtet qortuan aktivitetet e UÇK-së në fillim të vitit 2001.[6] Sulmet erdhën menjëherë pas marrëveshjes për demarkacionin e kufirit midis Maqedonisë dhe Serbisë në fillim të vitit 2001, të dënuar nga politikanët kosovarë dhe përfundimit zyrtar të armiqësive në rrethin e Preshevës në Serbinë Jugore në nëntor 2000.
Seria e ngjarjeve në vitin 1999 – duke filluar nga fundi i mandatit të UNPREDEP-it e deri te bombardimet e NATO-s në Jugosllavi, refugjatët kosovarë në Maqedoni dhe përfundimi i luftës në Kosovë – prandaj lë të kuptohet se ky vit ishte kritik për “luhatjet e lavjerrësit” të dinamikës së brendshme sociale dhe politike në Maqedoni: nga një pararendës i një integrimi paqësor strategjik në një shtet në prag të një lufte civile.[7]
Naum Trajanovski,
Fakulteti i Sociologjisë, Universiteti i Varshavës
[1] Michael Brewin, Një studim i refugjatëve kosovarë në Maqedoni, maj-qershor 1999, në Gjeopolitika e urisë 2000-2001 (Boulder and London: Lynne Rienner Publishers, 2001).
[2] Daniel Krcmaric, Flukset e refugjatëve, marrëdhëniet e pushtetit etnik dhe përhapja e konfliktit, Studimet e sigurisë vëll. 23, nr. 1 (2014): 182-216.
[3] Henryk J. Sokalski, Një ons parandalimi: Maqedonia dhe përvoja e OKB-së në diplomacinë parandaluese (Washington D.C.: Shtypi i Institutit të Paqes të Shteteve të Bashkuara, 2003).
[4] James Pettifer dhe Miranda Vickers, Çështja shqiptare: Riformësimi i Ballkanit (Londër dhe Nju Jork: I.B. Tauris, 2007), 249.
[5] Robert Hislope, “Midis një paqeje të keqe dhe një lufte të mirë: njohuri dhe mësime nga pothuajse lufta në Maqedoni,” Studime etnike dhe racore vëll. 26, nr. 1 (2003): 129-151.
[6] Shih, për shembull, rrëfimet e dorës së parë dhënë një gazetari të huaj në: Ryszard Małe, Łuni nad Tetovem (Varshavë: Towarzystwo Polsko-Macedońske, 2002), 24-25.
[7] Lidija Georgieva, Nga idetë në kulturë për parandalimin e konflikteve, Koleksion vjetor në Fakultetin Filozofik vëll. 54 (2004): 473-484.
