Hulumtimi zbuloi disa modele të përsëritura që kanë të bëjnë me aktivitetet përkujtimore lidhur me konfliktin e vitit 2001 në Maqedoni. Modelet dominuese përfshinin përkujtimet e forcave të sigurimit të shtetit, përkujtimet e kryengritësve, përvjetorët e MKO-së dhe përkujtimet e viktimave civile në shtet. Në këtë tekst do të fokusohem tek i dyti, duke ofruar koordinatat dhe kontekstet kryesore të tij të zhvilluara gjatë viteve të fundit.
Si fillim, është e rëndësishme të theksohet se përkujtimet e pjesëtarëve të vrarë të forcave të sigurimit të shtetit varionin nga disa aspekte. Nga pikëpamja zyrtare, për shembull, kemi vërejtur se gjatë konfliktit dhe menjëherë pas tij, pra pas gushtit 2001, disa institucione të sponsorizuara nga shteti filluan të vendosin përkujtimore kushtuar pjesëtarëve të vrarë të forcave të sigurisë shtetërore, ndërkohë që vumë re gjithashtu përkujtimet e para më pak formale në vendlindjet e tyre. Këto ngjarje u zhvilluan në përputhje me diskursin mbizotërues, i cili i shihte si mbrojtës të sovranitetit shtetëror, pra patriotë maqedonas dhe heronj të kombit. Për më tepër, në të dyja rastet e mësipërme nuk ka pasur asnjë tension të raportuar, gjë që nuk ndodhi me ngjarjet përkujtimore lidhur me pjesëtarët e vrarë të forcave të sigurimit të shtetit në vendet e vrasjes së tyre. Ato lokacione ishin zakonisht vende të pritave që u zhvilluan në vitin 2001, në vijën e frontit ose në fshatrat me shumicë etnike shqiptare, si ato në Vejce dhe Karpalak, të dyja afër qytetit të Tetovës. Në shumicën e rasteve, pllakat po shkatërroheshin menjëherë pas ngjarjeve.
Përkujtimet e kryengritësve etnikë shqiptarë sillen rreth vendeve të luftës, sakrificës dhe fitores së tyre, që i ngjan dinamikës së ushtarëve të rënë të UÇK-së në Kosovë. Megjithatë, ndryshe nga Kosova ku disa fraksione politike rivale konkurrojnë për trashëgiminë e Luftës Çlirimtare të Kosovës, në Maqedoninë e pasluftës, ekzistojnë dy trashëgimtarë të pakontestueshëm të trashëgimisë së vitit 2001, ajo është partia politike Bashkimi Demokratik për Integrim (BDI), apo krahu politik i kryengritësve që u kthye në parti politike dhe organizata e tyre e veteranëve të luftës. Aktivitetet më të hershme të tilla përkujtimore lidhur me kryengritësit e rënë shqiptarë në Maqedoni kishin si pikë kryesore “çlirimin” e fshatrave dhe qyteteve që ata i vunë nën kontrollin ushtarak në vitin 2001. Këto nisma nuk ishin në harmoni me institucionet shtetërore.
Nga mesi i vitit 2008, BDI-ja filloi të theksonte narrativën historike që lidhte kombin e hershëm shqiptar me luftën gjatë konfliktit të vitit 2001 në Maqedoni. Ky tregim u promovua përmes përkujtimeve publike, por edhe në institucionet përkujtimore, si në të ashtuquajturin Muzeu i Lirisë në komunën e Çairit të Shkupit (2008) dhe Muzeu i UÇK-së në Sllupçan (2011), i cili ekspozon si kujtime ushtarake ashtu edhe nderon viktimat civile shqiptare. Shkrirja e periudhave të ndryshme historike u frymëzua shumë nga idetë e rezistencës së kaluar mbarëshqiptare. Në Kosovë, për shembull, siç vërehet qartë nga Anna Di Lellio dhe Stephanie Schwandner-Sievers, ky tregim përqendrohej te Adem Jashari dhe përshkruante sakrificën e tij në përputhje me rezistencën shqiptare në fund të shekullit 20. Monumenti i Jasharit është ngritur edhe në Radushë të Maqedonisë në vitin 2012.
Paralelisht me ndërtimin e mësipërm të imazhit të fitores ushtarake, kultura përkujtimore e lidhur me kryengritësit shqiptarë në Maqedoni përfshinte një element sakrifice. Ndërtimi përkujtimor i “dëshmorëve të kombit shqiptar” në Maqedoni, siç u vërejt saktësisht nga Vasiliki Neofotistos, u bë si rezultat i përpjekjeve bashkëpunuese të miqve dhe të afërmve të tyre, me mbështetjen financiare të komunitetit shqiptar në Maqedoni dhe diasporës shqiptare. Ato përmendore u ndërtuan në vendet qendrore të vendbanimeve, ndërsa disa prej tyre u vendosën në terrene të ngritura me pamje nga fshatrat shqiptare në Maqedoninë e Veriut.
Një nga simbolet më të përsëritura të arkitekturës përkujtimore shqiptare pas vitit 2001 në Maqedoni është shqiponja e zezë dykrenare: një monument i tillë u ngrit në një komunë me shumicë shqiptare në Shkup në vitin 2016, për shembull, në përvjetorin e fillimit të armiqësive të armatosura të vitit 2001. Rrëfimi i kujtimit mbi luftëtarët e rënë të UÇK-së kishte edhe referenca fetare dhe synon t’i atribuojë një nocion të pastërtisë fetare viktimave të UÇK-së, përveç diskursit që i cilëson pikërisht ata luftëtarë si kryengritës që sakrifikuan jetën për kombin shqiptar. Roli i fesë në praktikat përkujtimore lidhur me “dëshmorët e kombit” shqiptarë është shumë më tepër se një emërues i thjeshtë etnik, sipas Paul Reef. Për më tepër, ky proces ka për qëllim që t’i atribuojë aspekte të martirizimit fetar për “dëshmorët e kombit”.
Një rast ilustrues, në këtë drejtim, është rivarrimi i Aqif Krosit nga Reçani në vitin 1997, lider i organizatës nacionaliste shqiptare Balli Kombëtar [al. Balli Kombëtar] që bashkëpunoi me nazistët gjatë Luftës së Dytë Botërore. Pas një kërkimi të gjatë për trupin e tij që ishte varrosur në një vend të fshehtë nga autoritetet socialiste, një oficer policie që kishte marrë ryshfet zbuloi vendndodhjen e tij dhe Krosi u rivarros më pas në mënyrën tradicionale myslimane në varrezat e xhamisë lokale, ndërsa fshatarët e tjerë u varrosën mbi një kilometër jashtë fshatit. Guri i varrit të Krosit ishte stolisur me shqiponjë dykrenare shqiptare dhe një mbishkrim që e përshkruan atë si “frymëzim për çdo shqiptar” dhe një monument i tij u ngrit në fshat pak më vonë.
Së fundi, është e rëndësishme të theksohet se BDI-ja e përvetësoi MKO-në si shenjë e fitores së saj ushtarake në 2001; një rrëfim i cili u promovua më së shumti në përvjetorët e nënshkrimit të MKO-së. Më saktësisht, nga gushti i vitit 2002 dhe deri në vitin 2006, vetëm BDI-ja organizoi ngjarje për nënshkrimin e MKO-së në vende të ndryshme multietnike në mbarë shtetin. Këto ngjarje u bojkotuan nga politikanët maqedonas; megjithatë, në to morën pjesë anëtarë të trupit diplomatik në shtet dhe përfaqësues të bashkësisë ndërkombëtare. Si e tillë, BDI-ja përdori platformën e përkujtimeve vjetore të MKO-së për të rilegjitimuar agjendën e saj politike si një parti pro NATO-s dhe pro-evropiane, si partner i besuar nga blloku politik shqiptar në Maqedoni dhe një parti që synon zgjidhjen e tensioneve ndëretnike në një vend demokratik dhe në mënyrë paqësore.
Institucionet shtetërore filluan të organizojnë aktivitete për shënimin e MKO-së vetëm në vitin 2006. Kjo erdhi pas formimit të një institucioni të posaçëm, Sekretariatit për zbatimin e MKO-së, që në fund të viteve 2010 do të kthehej në Ministrinë e Sistemit Politik, e cila përfundimisht mori përsipër organizimin e përvjetorëve të MKO-së.
Ceremonitë vjetore të 13 Gushtit mbeten modeli më i suksesshëm i përkujtimit të përbashkët të çdo aspekti të konfliktit të armatosur të vitit 2001 në Maqedoni. Përkujtimi i përvjetorit, i fokusuar në perspektivat e përbashkëta të bashkësive etnike, legjitimon edhe vizionet e përbashkëta gjeopolitike të elitave politike. Pritja e tij duket të jetë më e favorshme se ngjarjet e tjera përkujtimore ku përfshihen përfaqësues të dy grupeve etnike. Megjithatë, përpjekjet për të hapur ceremonitë vjetore të MKO-së për publikun e gjerë nuk kanë pasur suksese të ngjashme.
