Viti 2022 shënon 40 vjetorin e vdekjes së Jusuf Gërvallës. Nisur nga kjo ngjarje, festivali ndërkombëtar i artit “Nën braza të kohës / Under the Plow of Time” përmes aktiviteteve të ndryshme përkujton veprën e larmishme të Jusuf Gërvallës përgjatë një viti rresht: nën titullin 82 Gërvalla 22.
Në Kosovë, shumica e hapësirave publike dominohen rëndshëm nga figura të heronjve të pasluftës. Heronj kryesisht meshkuj, të portretizuar me armë, ku stili i punës në trajta të ndryshme i përngjan lodrave luftarake prej plastike. Ky lloj përfaqësimi ofron mundësi të kufizuara për qasje të diferencuar ndaj të kaluarës së afërt; ngase manifestimi i të mirës dhe të keqës për këto hapësira e monumente, ka marrë tashmë karakter hiperreal; e kërkesat që të zëvendësohen ato, qofshin buste a statuja, rrallëherë janë pjesë të agjendës politike. Duke punuar në projektin në fjalë, në rrugë e sipër hasëm në një pyetje qendrore: se si mund t`i qasemi figurës së Gërvallës, pa rënë në format njëdimensionale të kulturës përkujtimore në Kosovë. Përgjigja parësore ishte të fokusoheshim tek një seri aktivitetesh, ku shumë pjesëmarrës do kishin mundësinë të krijonin e ta shihin aktivitetin nga prespektiva shumë-planëshe.
Kështu, e vendosëm një makinë, të ashtuquajturën “skulptur permanente” në fshatin Strellc, jo fort larg Dubovikut, vendlindjes së Gërvallës. Në të njëjtin vend ai kishte shëtitur e kaluar për të marrë autobusin për në Pejë. Makinën BMW-316 e vendosëm në një fushë të mbjellë me misër; të ngjashme me atë ku ishte vrarë Jusufi, bashkë me të vëllain Bardhoshin dhe Kadri Zekën, më 17 janar 1982, në Gjermani. Me kalimin e muajve dhe javëve të vitit, ara u rrit dhe përreth saj u sajuan shtigje për vizitorë që të mund ta kërkonin makinën, e nga ku mund të dëgjoheshin transmetimi i këngëve, poezive e materialeve të shumta që lidhen me krijimtarinë e Gërvallës dhe me gjerë.
Gjatë vitit 2022, aktivitetet tona si pjesë e programit njëvjeçar „82 Gërvalla 22“, nxitën diskutim për arkivimin e krijimtarisë së Gërvallës si trashëgimi kulturore dhe mënyrë alternative koncptimi ndaj mononarrativës memoriale të figurë së tij: duke e përfshirë aty aspektin kërkimor, artistik dhe atë festiv. Ky program njëvjeçar synon të ndriçojë anët e ndryshme të Gërvallës, meqë vepra letrare nuk i ishte receptuar aq shumë, e madje shumë prej këngëve iu ndaluan, shkatërruan dhe u treten diku, pa i njohur ato plotësisht.
Jusuf Gërvalla, si shkrimtar, muzikant, përkthyes, publicist e aktivist politik, ka lëvruar trashëgiminë kulturore e historike shqiptare (sidomos atë të Kosovës Perëndimore), duke e transpozuar në krijimtari letrare e veprim politik. Lirika dhe kënga e tij lidhen kryesisht me botën e regjionit të Dukagjinit, me vendlindjen, ambientin, mallin për nënën, kujtimet e fëmijërisë, fatin e robëruar të kombit e peizazhin etnografik të atij regjioni.
82 Gërvalla 22, ofron një hapësirë të përbashkët krijuese, duke sjellë në qendër kujtesën mbi botën e brendshme të autorit, e duke mundësuar interaksion me vizitorët dhe bashkëpunëtorët vendorë e ndërkombëtarë. Kjo praktikë përbën një formë të kujtesës kolektive që krijon një bazë interdisciplinare për hulumtime në fushën e kulturës, artit dhe muzikës.
Programi i konceptuar nga organizatat Stralli (XK) dhe Transit (AT), përmban aksione performative, punëtori përkthimi, simpoziume kërkimore dhe arkivim audio-vizual të materialeve të autorit, që prezantohen në vijimësi para publikut në 12 blloqe tematike: në ditën e 17-të të çdo muaji të vitit: (për më shumë, shih lidhëzën: >>stralli.org). Prej aksioneve të këtij cikli mund të theksojmë: përkthimin e poezive në gjuhën gjermane, në kuadër të një “Translation Workshop”, të realizuar së bashku me studentët e Universitetit të Prishtinës. Pastaj, aksionin “Kanjushë e verdhë: Peizazh zërash e skulpturash”, nën drejtimin e Andreas Pronegg dhe Katarina Csanyiova, për një javë morën pjesë rreth 40 artistë nga Austria dhe vende tjera të Evropës Qendrore.
Përgjatë katër stinëve dhe ndryshimit të peizazhit, aktivitetet e „82 Gërvalla 22“ shkojnë përtej kufijve striktë të artit, të bazuar në bashkëpunimin e artistëve nga fusha përkatëse dhe në hapësirë reale. Përmes kësaj platforme kemi identifikuar nevojën e anagazhimit artistik nëpër zona të caktuara ku aktiviteti kulturor është më i rrallë. Aplikimi i saj nga artistë e krijues të fushave të ndryshme çon në njohje më të gjerë të përvojës sonë kolektive, dhe krijon një ide ndryshe të zonës dhe vendit tonë, pikërisht duke u bërë skena e këtij aksioni multidimensional. Ndër të tjera, kjo arrihet përmes shkëmbimeve të përbashkëta, veçanarisht atyre ndërkombëtare, të cilat përmes ideve dhe qasjeve eksperimentale, ofrojnë perspektivë të re për temën. Kështu, përmes aksioneve performative, të kënduarit në kor, instalimit të zërave, leximit interaktiv të poezive dhe punës së përkthimit, përkujtimi bëhen procesual dhe qëndron në kontrast të thellë me skulpturimin memorial që permendëm më lartë.
Trajtimi kolektiv i veprës së Jusuf Gërvallës, mundëson një marrëdhënie të re mes kujtesës dhe artit, që tashmë është më e prekshme. Shpalimi i nuancave të kësaj kujtese krijon një strukturë narrative, që shpien drejt horizonteve të reja më të hapura e që njëkohësisht e interpretojnë atë, duke e rikonstruktuar, duke sjellë gjetje të reja apo duke i dhënë orientim të ri trashëgimisë. Ky veprim kolektiv i subjekteve vepruese për t`u marrë me një fenomen përkujtues, vendosë një lidhje të veçantë me të kaluarën: duke e zgjeruar si temë, duke e riorientuar në hapësirë dhe duke e bërë të “pavarur”.
Alban Beqiraj, i lindur më 1986, ka studiuar shkenca teatrore dhe filozofi në Kosovë dhe Austri. Nga vitit 2018, bashkëthemelues i organizatës Stralli dhe festivalit të ndërkombëtar të artit “Nën braza të kohës”. Regjisor dhe bashkëpunëtor në projekte e shfaqje të ndryshme teatrore, Prishtinë dhe Vjenë.
Verena Walzl, lindur më 1987, ka studiuar për Histori të Artit dhe Studime Gjermane si dhe Arte të Bukura në Austri. Që nga viti 2019 punon si ligjëruese OeAD pranë Universitetit Hasan Prishtina. Është angazhuar në ekspozita të ndryshme në Austri dhe vende të tjera, si dhe në publikime të teksteve shkencore dhe poezisë.
