Intelektualne elite su bile ključni činilac konstituisanja nacionalne svesti i ideologije političkog nacionalizma u Evropi 19. veka. Postoji mnoštvo dokaza za prvorazrednu ulogu intelektualaca, a pre svega istoričara, kako u generisanju tako i u diseminaciji nacionalističkih ideologija i doktrina mladih evropskih nacija. Njima je bio poveren uzvišeni zadatak da kreiraju, utemeljuju i učvršćuju imaginativno osećanje istorijskog zajedništva određene etničke skupine. Legitimacijska osnova na kojoj su oni vršili nacionalnu homogenizaciju bila je prošlost, koja je upotrebljavana, modifikovana u slavni, epski i herojski narativ o neprolaznosti i veličini vlastitog etnikuma. Način na koji je istorija (re)konstruisala nacionalnu prošlost imao je lako prepoznatljivu političko-ideološku funkciju u procesu stvaranja i snažnog samopotvrđivanja nacionalnih država. Prošlost koje se trebalo sećati je veličala, glorifikovala i smeštala u večnost vlastitu naciju, jer je istoriografija zamišljana i razvijana kao instrument evropskih nacionalizama, tj. kao objekat nacionalističkih ideologija. Upravo zbog toga je slavni istoričar Erik Hobsbaum napisao da nacionalizam zahteva suviše mnogo verovanja u ono što očigledno nije tako. Ipak,  dominantni tokovi evropskih istoriografija i ostalih humanističkih disciplina uglavnom su se emancipovali od teškog bremena utilitarizacije nauke u nacionalističko-političke svrhe. Ali u perifernim i nerazvijenim društvima, kakva su balkanska, istoriografija se do danas nije oslobodila te svoje pragmatične funkcije izgrađivanja i homogenizacije nacionalnog identiteta i rasprostiranja ideologije nacionalizma.

Imajući sve to u vidu, postavlja se pitanje: Kako se društvima Zapadnog Balkana dogodilo da ratni zločinci i masovne ubice postanu žrtve i/ili heroji? Koja je to politička klima uslovila da umesto u ratu počinjenih masovnih zločina, za dominantne tokove srpskih intelektualnih i političkih elita, predmet osude, stigme i moralne diskreditacije budu institucije domaće ili međunarodne i pojedinci koji se zalažu za kažnjavanje krivaca? Kako su umesto podstrekača i počinilaca zločina izopšteni oni koji se bave dekonstrukcijom metoda nasilja i zločina, kao sredstava u postizanju nacionalističkih ciljeva?! Istoriografija u Srbiji još nije završila „svoj“ Drugi svetski rat. On je poprište revizija, rehabilitacija, relativizacija prošlosti u utilitarno političke i nacionalističke svrhe. Ali poslednjih godina središnja tačka interpretativnog bojišta postaju ratovi koje je Srbija povela protiv svojih suseda tokom procesa disolucije jugoslovenske države u poslednjoj deceniji 20. veka.  

Istorijski revizionizam samo je jedan od aspekata nacionalističke ideologije – jedan od nosećih stubova, jer prošlost ili slika o njoj pruža legitimacijsku osnovu za savremenost. Godine 1993, u jeku ratova koji su povedeni da bi se na razvalinama Jugoslavije ostvarile davnašnje zavetne misli i velikodržavne ambicije, Srpska akademija nauka i umetnosti privela je kraju i objavila svoj kapitalni projekat Sto najznamenitijih Srba. Dosledni svojoj ideološkoj orijentaciji i političkoj koncepciji, urednici zbornika su pod sramnim izgovorom iz knjige isključili oslobodioca Beograda, utemeljitelja jugoslovenske diplomatije i potpredsednika države Koču Popovića, a uvrstili nekritičku biografiju fašističkog predsednika okupacione vlade Milana Nedića. U ideološki jasno profilisanoj koncepciji i sadržini koja je trebalo da pokaže „postojanje“ i mnogovekovnu nepromenjivost tzv. nacionalnog bića nalazi se i mitologizovana biografija episkopa Srpske pravoslavne crkve Nikolaja Velimirovića, koji će deceniju kasnije biti proglašen za sveca. U hagiografskom štivu, neopterećenom racionalnim znanjima o prošlosti i oslobođenom kritičke misli, Nikolaja Velimirovića se glorifikuje i zbog činjenice da se, prema vlastitim rečima, do kraja života molio za Dražu Mihailovića, Milana Nedića i Dimitrija Ljotića: „Iz lične prepiske vladičine se vidi da se on do kraja života molio za Dražu, Milana i Dimitrija“, kako je sam govorio. I upravo se u navedenom kratkom i ne posebno kompleksnom citatu kristališu sve ključne tačke politike istorijskog revizionizma u Srbiji, kao jednog od aspekata ideologije nacionalizma. Trojica predstavnika kolaboracije navedena su rame uz rame; rečenica je pripadala desničarskom i antisemitskom vladici oko čije ličnosti je postignut nacionalni konsenzus na samom početku epohe ratova, devedesetih godina 20. veka; pozitivna konotacija Velimirovića i njegove rečenice se nalazi u knjizi koju su stvarali akademici SANU i vladike Srpske pravoslavne crkve; zbornik je izašao u jeku oružanih sukoba u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini; sve aktere – one za koje se moli, onaj koji se moli, kao i oni koji ga veličaju zbog te molitve – spajali su radikalni antikomunizam, antijugoslovenstvo, antizapadnjaštvo, protežiranje kolaboracije i agresivni nacionalizam, emaniran kroz ratnu politiku čijoj svrsi je trebalo da posluži i navedeni zbornik. Zbog svega toga u citiranoj rečenici otkriva se nepromenjiva crta nacionalističke temporalnosti, spoj predaka i potomaka, bitke koju su mrtvi započeli a živi dužni da nastave – idejni i personalni kontinuitet ideološke koncepcije koja je prožela sve segmente društva u pokušaju da njeni ciljevi postanu večni i bezalternativni. Nauka je ustupila mesto mitskoj iracionalnosti. Nasilje nad istorijskom naukom je normalizovano. Istorijski revizionizam devedesetih godina je trijumfovao. Nacionalizam je dobio svoju ideološku platformu.

Višestruke su veze između političke legitimnosti i kulture sećanja. U vreme tranzicionih dvehiljaditih godina u srpskom društvu pod uticajem dominantne nacionalističke ideologije pojmovi i istorijski fenomeni se nisu poznavali, ignorisano je njihovo izučavanje, ali su se samopodrazumevali. Zbog toga su i fenomeni fašizma i antifašizma bili banalizovani i ispražnjeni od svakog realnog smisla i sadržaja. U takvim okolnostima je bilo moguće manipulisati njima u težnji za konstruisanjem novog identiteta i „nove“ istorije u kojoj su se, nasuprot stvarnoj, istraženoj i naučno verifikovanoj slici prošlosti, pojavili: „dva antifašistička pokreta“, „nacionalni antifašizam“ četnika, „patriotska vlada“ Milana Nedića, „skrupulozni hrišćanin“ Ljotić itd. Ipak, ne treba imati iluziju: nije nacionalizam rehabilitovao četničke kolaboracioniste zbog istorijske pravde ili istine, još manje zbog samih četnika i njihovog komandanta, već prevashodno zbog toga da bi njihova ideologija nastavila da živi. Jer kada Draža Mihailović u Instrukciji svojim komandantima Đorđu Lašiću i Pavlu Đurišiću (20. decembar 1941) piše: „stvoriti Veliku Srbiju“; „čišćenje državne teritorije od svih narodnih manjina i nenacionalnih elemenata“; „čišćenje Sandžaka od muslimanskog življa i Bosne od muslimanskog i hrvatskog življa“ itd. teško da ima nekoga ko ne prepoznaje neprekinuti idejni kontinuitet izražen kroz nepromenjene ciljeve te ideologije do savremenosti, sve do ratova 1991‒1999. godine. Imajući to u vidu, istorijski revizionizam je od devedesetih do danas jedna od ključnih platformi za desničarski nacional-populizam i legitimisanje nasilja kao modela delovanja nezanemarljivih slojeva društva.

Međutim, i navedeni trendovi se radikalizuju. Povratkom ratnih protagonista na vlast u Srbiji (2012) i posebno agresivno od 2015. i godišnjice genocida u Srebrenici tema Drugog svetskog rata za srpsku javnost prelazi u drugi plan i novo istorijsko bojište postaju interpretacije ratova 1990-ih godina. Sinhrono sa tim, atrofirani pravni sistem Srbije kapitulirao je u postupcima procesuiranja zločina počinjenih tokom navedenih ratova, zbog čega ni istoriografija ni sveukupni javni diskurs nemaju uporišnu tačku i nužan vrednosni okvir za nove ili drugačije interpretacije. Još je upitnija politička volja koja je nužna da bi se ti nalazi trajno ugradili u javni diskurs i onemogućili negiranje zločina. Sve što je u regionu do sada objavljeno, a to nije malo, u Srbiji se podvrgava sistematskom negiranju ili ignorisanju. Objavljena je knjiga Stradanje djece Sarajeva, bilansiran je čitav rat u BiH putem Bosanske knjige mrtvih. U Beogradu je još 2011. objavljena i promovisana Kosovska knjiga pamćenja. Činjenice su poznate, uglavnom istražene, ali u ovdašnjoj javnosti kao i istoriografiji potpuno prećutane.

Stanje u regionu Zapadnog Balkana, zbog vakuuma koji su svojim povlačenjem ostavile SAD, delom i EU, kompleksnije je nego ikada od završetka ratova 1990-ih godina. U Srbiji se vrši veliki napor u cilju izgradnje novog, homogenog srpskog identiteta, odnosno jačanja ekspanzivnog nacionalizma na čijem udaru se nalaze, pre svega, Crna Gora, Kosovo, Bosna i Hercegovina, čija se državnost tumači kao privremena i provizorna. Zbog toga srpske intelektualne i političke elite osnažuju i podstiču revizionističke i revanšističke težnje u regionu, a u tim naporima istoriografija igra veoma angažovanu ulogu. Propagandne istorijske interpretacije ratnih zbivanja (1941‒1945. i 1991‒1999) u Srbiji su značajan deo svojih ciljeva već ispunile, ako ne do kraja konstituisanim homogenim srpskim identitetom u regionu, onda nesumnjivom činjenicom da je svaki pokušaj racionalne i na dokumentarnoj osnovi zasnovane interpretacije jugoslovenske istorije u 20. veku relativizovan i a priori osporen kao antisrpski. Zbog toga će borba za interpretaciju ratova iz 1990-ih godina biti, rečima velikana francuske nove istorije Lisjena Fevra, borba za istoriju, borba za racionalno i kritičko mišljenje u društvu, koje jedino može napraviti diskontinuitet prema politici i praksi velikodržavlja, ekspanzionizma, etničkog čišćenja, nasilja i genocida na postjugoslovenskom prostoru.

Milivoj Bešlin je istoričar, naučni saradnik Instituta za filozofiju i društvenu teoriju Univerziteta u Beogradu i angažovan na Filozofskom fakultetu Univerziteta Crne Gore.