Историјата на музеите од нивното создавање до денес сведочи за тоа како тие редовно се вклучени во процесот на формирање и постојана реконструкција на националните идентитети. Меѓународните односи и конфликтите меѓу различните заедници во нив обично се целосно маскирани, бидејќи целта е да се создаде идеална слика за нас, т.е. за општеството во кое живееме, а не за неговата проблематизација или стремежот да се подобри вистинскиот, немузејски живот. Затоа музеите често оставаат впечаток на „пасивни/мртви и елитистички институции кои се обидуваат да нè вратат таму каде што всушност никогаш не сме ни биле“ (Гавриловиќ, 2009). Зборувајќи за врската помеѓу национализмот и Музејот на африканската уметност – колекцијата на Веда и д-р Здравко Печар во Белград (МАУ), можеби на прв поглед звучи чудно, но погледот однатре на тие видливи и невидливи истории и сведоштва, всушност, укажува дека дури и тој навидум „странски, далечен и непознат“ музеј може да нè одведе таму каде што сме и биле, во различни временски периоди, па и во оние кои се однесуваат на војните и конфликтите во текот на деведесеттите години на дваесеттиот век.

Благодарение на основачката збирка создадена од Веда Загорац и Здравко Печар, овој музеј, од неговото отворање (1977), па и денес, активно се справува со предизвикот за остварување на антиколонијалното размислување и работа. Отворен како пријателски музеј, со акцент на правичната набавка на предметите изложени во него (Епштејн 2021), и нивниот карактер како подарок „за далечната и пријателска Југославија“, како и поради целата историја на наследства и подарување на предмети кои опфаќаат 45 години, МАУ денес се стреми, во согласност со современиот момент, да го реализира потенцијалот на саморефлексивен, антиколонијален музеј чувствителен на проблемите на сегашноста. Во ова тој понекогаш успева со фокусирање на прашањата за современите миграции, на присуството или отсуството на африканскиот онлајн свет, на ширењето на нееднаквоста, на важноста да се потсетиме на антиколонијализмот, солидарноста и неврзаноста, и на критиката на стереотипната слика за Африка и луѓето што живеат таму, сеприсутниот расизам и дискриминација. Сепак, понекогаш истиот тој музеј не успева да ги реализира споменатите потенцијали и останува неподвижен и замрзнат во ликот на Африка создаден на овие простори пред речиси половина век.

Во тој случај, тоа е музеј кој може да забележи и општо да препознае нација (која било) само кога ќе успее да се оддалечи од повторливите, скаменети и сега здодевни слики на африканскиот континент како монолит и типичните симболи што ја придружуваат таа слика. Односно, кога активно се сеќава на причините за нејзиното потекло, за времето на Движењето на неврзаните и за активната улога на СФРЈ во нејзината политика, а потоа за значењето и важноста на историјата на антиколонијалната борба (Радоњиќ, 2020 година). Активното сеќавање и извлекување од пасивните складишта на меморијата и согледување дека во тој „објект“ наречен Африка, кој е наследство на МАУ, има некои нации, некои луѓе со кои сме се поврзувале, и дека тие живееле и сè уште го живеат својот живот, секако за музеј кој има волја да го направи вистинскиот, модерен живот денес и овде тподобар, тоа не е доволно. Покрај напорите да се запаметат основните општествени вредности по преживеаните деведесетти, да се препознае важноста на антиколонијализмот, солидарноста, еднаквоста, антирасизмот, да се извлечат од правливите музејски кутии (Епштајн, Сладојевиќ, 2017) и да ги истакнеме како наше значајно и важно наследство што вреди да се зачува, но исто така е неопходно да се сврти вниманието и на фактот дека тоа не е апстрактно, недопирливо наследство и дека е предмет на критика (Сладојевиќ, 2022). Со други зборови, важно беше да се истакне и објави дека она што се гледа во МАУ и она што се знае и се памети за него се во судир.

Благодарение на доминантниот заборав и опстојувањето на маргините, МАУ ги преживеа 1990-тите, а во изминатите две децении значењето на неговото наследство беше активно истражувано и неговата и југословенската исклуч(ит)е(л)ност критички беше преиспитувана преку работа на цела серија изложби и публикации од различни автори, меѓу кои е и моментално отворената изложба на Антиколонијалниот музеј.

*

Покрај тоа што документарниот материјал сочуван од овој музеј може да понуди увид во историјата на африканските/неврзаните национализми и нивниот колапс, кој настанал, меѓу другото, поради појавата на т.н. национална буржоазија, историјата на архитектурата на овој музеј ја памети и епизодата на националистичките конфликти во јавниот простор и во дневниот печат за време на распадот на Југославија, што очигледно не го избегна овој навидум „неважен и неинтересен“ музеј. Преку едно парче од архитектурата на музејот – неговата купола – се скрши пошироката слика за општествено-политичките системи и нивните промени, која кулминираше со распадот на СФРЈ, идеите за неврзаност и солидарност, чии контури беа изгубени и внатре и надвор од државата. Архивата и документацијата на МАУ од времето на изградбата на куполата (1989) и целата наредна деценија даваат увид во редоследот на настаните што во оваа прилика ќе ги наречам мемориска драма. Драмата е редовна постапка во книжевното раскажување, а ја има и во митот, во Библијата, како и во колективната меморија (Куљиќ, 2012). Ќе презентирам како куполата на МАУ функционира како машинерија за сеќавање (Пинт, 2013) преку структурата на драмата, т.е. преку еден можен пролог, заплет, кулминација, перипетии и расплет.

*

Пролог: како една од само неколкуте музејски згради во Белград, МАУ беше отворен на 23 мај 1977 година со адаптација и надградба на поранешното уметничко студио (Моша Пијаде, Зора Петровиќ, Бошко Карановиќ). Беше наречен „прекрасна музејска зграда“, „спонтана“, намерно „немонументална“, која ги кани да влезат не само дипломатите, наставниците и студентите, „задолжителните посетители на музејот“, туку и „обичните“ луѓе. Се памети како ненаметлива градба, не само кон општеството, туку и кон историјата и природата: архитектот Слободан Илиќ, внимателно и со почит го вградил просторот на студиото (1952) во новата зграда, сочувувајќи ја просторната структура, стариот камин, клупата, потписот на градителот и богатата градина и зеленило, и одзел, како што е наведено во проектот, само две дрвја за да ја изгради оваа екстремно ниска, бетонска зграда со рамен покрив, систем за природно осветлување, фенери, бетонски цилиндри и покривна ливада. Со други зборови, како објект свесен за важноста на зачувувањето на културната и природната средина, како пример за архитектура која со задоволство го прифаќа она што историјата и природата  го оставаат во аманет.

Заплет: Не помина многу време и таа прекрасна музејска зграда почна да протекува. Солидарноста е повторно на тест, забележа тогашниот печат. Во 1989 година, Белград беше домаќин на IX самит на неврзаните. Усните истории го паметат и предлогот тој самит да се одржи токму во МАУ и неговиот нов, поткуполен простор. Но, тоа не се случи – планираните работи и изградбата започнаа предоцна, а фактот што и денес, во 2022 година, овој простор е во изградба, сведочи за мемориската драма што следеше по тој повод.

Кулминација: Самитот помина, и со и без МАУ, во духот на згаснување на оптимизмот во однос на политиката на неврзаност и отворената недоверба во идниот живот на братството и единството. На МАУ му остана дрвената конструкција, скелетот на покривот да се справи со санирањето на влагата и општата состојба на објектот. На бојното поле на имагинарниот живот на куполата на МАУ, особено од 1992 година до крајот на 1994 година, се судрија индивидуалните судбини, желби и интереси. За Здравко Печар, еден од основачите на МАУ, музејот бил „жртва на предаторски грабежи во услови кога се руши општествен систем“, а куполата во јавната расправа доби функција на синегдоха, која се однесуваше на „подмолната форма на распродажба на општествениот имот, до процес на одумирање, потребата МАУ да биде вклучен во билансот меѓу СР Југославија и Хрватска, а Белград означен како град кој ја уништува и деградира муслиманската уметност“ (види повеќе: Кнежевиќ, 2021). Парадоксот на националистичкиот тон, кој се припишува и на непријатната и нечесна политичка конотација, доби пошироки географски димензии со написот објавен во Жан Африк, на што реагираше и УНЕСКО. Во архитектурата како машинерија на сеќавањата, овој конфликт го активира тој прустијански мемоар инволонтер отелотворен во насловот на весникот за (и сè уште) африканскиот покрив направен од (ново) хрватско дрво во Белград, и распадот на југословенската федерација, за што се веруваше дека директно доведува до загрозување на оваа збирка.

Перипетија: во оваа беда и сиромаштија да се одржува, да се преживее, да се живее, па дури и да се подмлади – ова е невиден подвиг за наши услови, напиша во мај 1994 година, проф. д-р Михаило Чанак, кога поголема група матуранти незабележано се вовлекла во поткровјето на зградата со цел да се подготват за приемниот испит на Архитектонскиот факултет.

Расплет: во ритамот на денс музиката и артворлд-от. Почетокот на 2000-тите ја бележи улогата на овој простор во сценографиите на едукативните, но и забавните, музички емисии и видеа. Дека се работи за импресивен ентериер, секако докажува честата фасцинација на уметниците од овој ентериер и целата збирка на инсталации, перформанси и уметнички дела кои биле инспирирани од него и/или во него од тогаш до денес.

*

Епилог: приказна со отворен крај. Годината е 2022 година и МАУ чека одобрение за градба и реконструкција. Во овој процес се предвидува дека споменатиот поткуполен простор, како и целокупниот објект што го памети старото уметничко студио од 1952 година, чувствителната адаптација на природата и историјата од 1977 година и архитектонската машинерија за сеќавање претставена овде од 1989 г. до денес, ќе добие нов изглед и дизајн. Со таложење на архитектонски слоеви повеќе од половина век, сегашната музејска зграда со право може да се сфати како значајно место за сеќавање, а нејзиниот африкански покрив направен од хрватско дрво е епизода која јасно покажува како дури и низ парче музејска архитектура, еден занемарен „африкански музеј“, може да ја разбере, да ја види и да ја напише историјата на распадот на СФРЈ и нејзините внатрешни конфликти.

Она што останува во делот на отворениот крај, во кој читателите (т.е. сите ние) треба да размислиме, е дискусија за тоа како да се разберат, зачуваат и искористат овие конфликти заради подобар, вонмузејски, вистински живот во иднината. Како да се разберат слики во кои истиот простор е и засолниште, катче за бегство од реалноста во која незабележано се провлекуваме, место каде едвај се живее во беда, а од другата страна парче грабеж и нечесна политичка конотација ? Како да се стават во преден план сликите создадени преку грасрут начинот, спонтани и искрени напори, во споредба со планираните, формирани во редовите на политичкиот и медиумскиот естаблишмент? За нов, навистина антиколонијален музеј, чија реализација е планирана, секако дека ќе биде од големо значење да се објават сите животи на зградата наведена овде. За разлика од старите, репрезентативни и непроменети музејски слики, оваа која е кадра со внимание да ја прочита историјата за настанокот на музејот, неговата историја, како и архитектурата и наследството кое за него се врзува, ќе може наместо „катче, оаза или бегство“ некаде каде никогаш не сме ни биле, или што на крајот на краиштата – ни не постои¸ да ни понуди простор за расправа за, соочување со и разбирање на времето и проблемите со кои живееме како во музејот така и, што е уште поважно – надвор од неговите ѕидови, без оглед дали тие се од слонова коска или од бетон.

Препорачана литература:

Епштајн, Емилиа, Сладојевиќ, Ана (ур.) 2017. Nyimpa kor nzizi – Човекот не може да преживее сам. (Ре)концептуализација на Музејот на африканска уметност – колекција на Веда и д-р Здравко Печар. Белград: Музеј на африканска уметност.

Епштајн, Емилија, 2021. „ПРИКАЗНИ ЗА АВТЕНТИЧНОСТА. Потеклото на предметите во Музејот на африканска уметност и како е создадена колекцијата Печар“, теза за хабилитација, е-публикација достапна на mau.rs

Гавриловиќ, Љиљана. 2009. За политиката, идентитетите и другите музејски приказни. Белград: Етнографски институт САНУ.

Кнежевиќ, Ана. „Имагинарен и реален живот на еден простор: куполата на Музејот на африканска уметност во Белград“, Годишник за социјална историја бр. 2 (2021), 43-64.

Куљиќ, Тодор. 2012. Култура на сеќавањето. Белград: Чигоја штампа.

Крис Пинт, „Ако овие ѕидови би можеле да одат: Архитектурата како деформативна сценографија на минатото“ во Изведба на меморија и уметност во популарната култура. ур. Лиедке Плате и Анеке Смелик (Њу Јорк: Рутлеџ, 2013).

Радоњиќ, Немања. 2020. Сликата на Африка во Југославија (1945-1991), докторска дисертација, Катедра за историја, Филозофски факултет, Универзитет во Белград.

Сладојевиќ, Ана. 2022. Антиколонијален музеј. Белград: Музеј на африканска уметност.

[Epštajn, Emilia, Sladojević, Ana (ur.) 2017. Nyimpa kor ndzizi – Čovek ne može opstati sam. (Re)konceptualizacija Muzeja afričke umetnosti – zbirke Vede i dr Zdravka Pečara. Beograd: Muzej afričke umetnosti.

Epštajn, Emilia, 2021. „PRIČE O AUTENTIČNOSTI. Poreklo predmeta u Muzeju afričke umetnosti i kako je nastala zbirka Pečar“, habilitacioni rad, e-publikacija dostupna na mau.rs

Gavrilović, Ljiljana. 2009. O politikama, identitetima i druge muzejske priče. Beograd: Etnografski institut SANU.

Knežević, Ana. „Imaginarni i realni život jednog prostora: kupola Muzeja afričke umetnosti u Beogradu“, Godišnjak za društvenu istoriju br. 2 (2021), 43-64.

Kuljić, Todor. 2012. Kultura sećanja. Beograd: Čigoja štampa.

Kris Pint, ʺIf These Walls Could Walk: Architecture as Deformative Scenography of the Pastʺ in Performing Memory and Art in Popular Culture. ed. Liedeke Plate and Anneke Smelik (New York: Routledge, 2013).

Radonjić, Nemanja. 2020. Slika Afrike u Jugoslaviji (1945-1991), doktorska disertacija, Odeljenje za istoriju, Filozofski fakultet Univerziteta u Beogradu.

Sladojević, Ana. 2022. Antikolonijalni muzej. Beograd: Muzej afričke umetnosti.

Ана Кнежевиќ(1993), докторанд по музеологија и херитологија на Филозофскиот факултет во Белград, од 2016 година е ангажиранa како кустос, надворешен соработник во Музејот на африканската уметност. Taa е дел од кураторските тимови на следните изложби: Незаштитен сведок бр. 1: Афродизијак (2019), Рефлексија – Намибија 30 години по ослободувањето (2020), Незаштитен сведок бр. 2: МММ (2020), Неврзаниот свет (2021), „Ова не е војна“ – ослободување на духот и земјата, во мастило и во акција (2021), Одраз #2 – фрагменти, кревкост, спомени (2022). Таа во моментов е стручен соработник на проектот Реконцептуализација на Музејот на африканската уметност. Автор е и уредник на онлајн мапата за наследство (https://nesvrstani.rs/) и дел од уредувачкиот тим на страницата (https://um.edu.rs/html/). Во моментов работи на својата докторска теза на Семинарот за музеологија и херитологија, на кој како студија на случај го истражува проблемот на културното сеќавање во сајбер-просторот на интернет мемите, а покрај неизбежниот хумор, ја интересира и усната историја, проблемите на дигиталните хуманитарни науки, културата на сеќавање, студиите за медиуми, филм и архитектура.