Home / Activities

Fëmijët që u rritën për të kujtuar

Rrugëtimi i një fotografi midis kujtimesh, humbjesh dhe kërkimit të së vërtetës

E mbaj mend radhën e pafund të njerëzve: familje që mbanin fëmijë, të moshuar që mezi e bënin hapin tjetër dhe heshtjen e frikës që na përcillte gjithkund.

Deri më 15 prill 1999, lufta në Kosovë kishte marrë hov të ri. Po atë ditë, unë dhe familja ime u detyruam ta linim shtëpinë tonë në Mitrovicë dhe të kërkonim strehim në Shqipëri.

Gjyshja ime 89-vjeçare eci për rreth 30 kilometra deri kur nuk mund të ecte më. Vëllai im i madh e barti në shpinë për disa kilometra, derisa një polic i ri serb e ndaloi një kamion plot me refugjatë dhe e urdhëroi shoferin që ta merrte gjyshen. Për ne të tjerët s’kishte vend. Kamioni u largua.

Ajo ishte hera e fundit që e pashë gjyshen.

Pas luftës, babai im filloi të rrëmihte varre përgjatë rrugës ku kishim ecur si refugjatë. I kërkonte mbetjet e nënës së tij, me shpresën që do të mund ta varroste si duhet.

Babai vdiq duke e kërkuar.

Pas tri ditësh ecjeje drejt kufirit me Shqipërinë, u detyruam t’i linim pas gjërat më të vlefshme për ne, përfshirë albumet fotografike të familjes. Mezi e çonim veten.

Për pesë ditë, ne, bashkë me shumë familje tjera, ishim të bllokuar në një fabrikë për procesimin e drurit në fshatin Strellc, të pasigurt që do të shpëtonim. Më kujtohet se si unë, vëllai im binjak dhe disa prej shokëve tanë, dilnim tinëz natën për të rrëmihur tokën për të gjetur patate në një arë, që ta luftonim urinë. Ishim fëmijë, por uria na bëri sypatrembur. Ose mbase thjesht të dëshpëruar.

Pesë ditë pasi e lamë shtëpinë, policia serbe na ktheu me kamion në Mitrovicë. Na përdorën si mburoja gjatë bombardimeve të NATO. Na gjuajtën nëpër kamionë si thasë mbi njëri-tjetrin teksa ne luftonim për të marrë frymë e ajri rëndohej bashkë me frikën.

Më 28 maj 1999, më në fund ia dolëm të iknim nga Kosova dhe u bëmë refugjatë në Mal të Zi. Kur u kthyem në shtëpi, një muaj pas, e gjetëm shtëpinë të djegur, rrafsh me tokë. Gjithçka që kishim dikur nuk ishte më.

Midis 20 prillit 1999 dhe atij momenti, ishim gjithnjë në lëvizje, pa qëndruar gjatë në një vend të vetëm, duke u fshehur nën çati, duke e dëgjuar kaosin, duke u lutur që ata të mos na gjenin. Flinim me rroba veshur dhe me këpucë mbathur, kurrë pa e ditur se kur do të na duhej të ikim.

Sa më shumë që vraponim, aq më shumë linim mbrapa gjërat që na bënin ata që ishim.

Diçka që më kujtohet gjithnjë është fotografia “Binjakët”. Ajo fotografi na e kujton mua dhe vëllait tim se si dikur visheshim njëjtë. Tash, ajo fotografi përfaqëson jo vetëm fëmijërinë tonë, por edhe gjithçka që humbëm: shtëpinë, kujtimet, pafajësinë.

Si ne, shumë fëmijë tjerë në Kosovë u detyruan të rriten brenda natës. Prej fushave të futbollit, përfunduam duke luajtur me armë nga druri, duke riprodhuar një botë të dhunës, të cilën mezi e kuptonim, por nga e cila nuk iknim dot. I mësuam tingujt e tankeve dhe aeroplanëve përpara se t’i mësonim tingujt e paqes. Shumë fëmijë nuk e patën kurrë mundësinë të rriten.

Gjatë luftës, më shumë se 1,000 fëmijë u vranë dhe më shumë se 100 u zhdukën. Në disa qytete, familje të tëra u shuan. Vetëm në Gjakovë, 112 fëmijë u vranë — më i vogli vetëm disa muajsh. Në fshatin e Poklekut, mbi 20 fëmijë u masakruan në një ditë të vetme.

Këta numra nuk janë thjesht statistika; janë fytyra, emra, rrëfime të papërfunduara. Secili prej tyre ka mundur të ketë qenë binjaku im, fqinji im ose shoku im. Ose unë. Për ne që ishim fëmijë atëherë, lufta kurrë nuk ka përfunduar, vetëm ka ndërruar formë. Jeton në kujtimet tona, fotografitë që më nuk ekzistojnë dhe në fytyrat e atyre që ende nuk janë gjetur.

Për dallim prej shumë fëmijëve, unë shpëtova dhe u bëra fotograf. Në të 2000-tat e hershme, fillova t’i dokumentoj rrëfimet e njerëzve të zhdukur në Kosovë, jo vetëm për shkak të gjyhes sime, por sepse këto rrëfime na përkasin të gjithëve. Ky projekt u shndërrua në një mënyrë për t’u përballur me humbjen, si dhe për t’u dhënë dukshmëri atyre që ende kërkojnë përgjigje.

Fotografia nuk është vetëm mjet për kujtim, por edhe për drejtësi. Është një mënyrë për ta ruajtur dinjitetin, për ta kundërshtuar heshtjen dhe për t’u siguruar që kujtesa nuk shuhet aty ku e vërteta ende pret të dalë në pah.

Këto fotografi janë realizuar përgjatë disa viteve, kryesisht midis të 2000-tave të hershme dhe viteve të fundit, nëpër qytete e fshatëra të ndryshëm në Kosovë dhe vendet fqinje. Ato përqendrohen në familjet e të zhdukurve, gjurmët e lëna pas dhe përpjekjet e vazhdueshme për ta ruajtur kujtimin dhe të vërtetën. Janë një mënyrë për ta shikuar botën përmes qëndresës së qetë të atyre që ende presin.

Një hartë e Kosovës në Prishtinë. Vijat në hartë m’i kujtuan shtigjet që njerëzit u detyruan t’i ndiqnin gjatë luftës, kufijtë që i kaluan dhe vendet ku shumë prej tyre u zhdukën.
Një shtëpi e shkatërruar gjatë luftës në Kosovë, në fshatin Dollc, më 7 dhjetor 2006. Afërsisht 40% e të gjitha shtëpive në Kosovë u dëmtuan rëndë ose u shkatërruan plotësisht deri në fund të luftës, përfshirë shtëpinë tonë.
Një djalë luan me një top futbolli në një fushë afër qytetit të Fushë Kosovës, më 23 maj 2016. Kjo pamje ma kujton veten si fëmijë, para se të niste lufta.
Gjurmë duarsh të fëmijëve në një kanavacë gjatë Ditës Kombëtare të të Zhdukurve në Prishtinë, më 27 prill 2010.
Një varrim në fshatin Çikatovë e Vjetër më 17 prill 2015, pasi 21 trupa të shqiptarëve ishin gjetur në varreza masive në Serbi. Familjet pritën mbetjet mortore të të dashurve të tyre, të cilat erdhën më shumë se një dekadë pasi ata ishin zhdukur.
Një fëmijë reflektohet në një memorial kushtuar njerëzve të vrarë gjatë luftës, në një ceremoni që shënon 18-vjetorin e masakrës në fshatin Izbicë, më 28 mars 2017. Në vitin 1999, 150 civilë u vranë nga forcat serbe në Izbicë.
Një instalacion në Prishtinë, më 17 mars 2021, paraqet këpucë fëmijësh të varura në tela pranë një shtëpie që ishte shndërruar në shkollë. Ndër goditjet e para që regjimi i Slobodan Milošević u dha shqiptarëve të Kosovës në vitet 1990 ishte përpjekja për të shkatërruar arsimin shqip, duke i dëbuar ata nga shkollat e mesme dhe objektet universitare. Në atë kohë, shumë shqiptarë ndërmorën një veprim të rrezikshëm: i shndërruan shtëpitë e tyre në shkolla, të cilat më pas u bënë objekt i sulmeve serbe.
Fëmijët marrin pjesë në ceremoninë “Nata e Zjarreve” në fshatin Prekaz, teksa nderojnë viktimat e luftës. Në ta shoh veten time: të humbur dhe të çorientuar në kaosin e luftës, duke kërkuar siguri ndërsa gjithçka rreth nesh digjej.
Dy vëllezër binjakë ruajnë delet në Kukës, Shqipëri, në kufi me Kosovën, më 16 tetor 2010. Gjatë luftës në Kosovë, rreth 450,000 refugjatë nga Kosova e kaluan kufirin dhe u strehuan në kampe në dhe përreth Kukësit.
Një fotografi e zbehur e një personi të zhdukur varet në portat e Parlamentit të Kosovës, më 17 gusht 2007.
Një fëmijë mban një pushkë plastike teksa qëndron përballë policisë ushtarake të huaj në Prishtinë, më 27 shtator 2007.
Më 28 prill 2007, një mision faktmbledhës i Këshillit të Sigurimit të OKB-së vizitoi Krushën e Vogël. Delegacioni përfshiu ambasadorë nga shtetet anëtare të Këshillit. Qëllimi i vizitës ishte të kuptohet situata në Kosovë, si pjesë e procesit më të gjerë që lidhej me statusin e saj të ardhshëm. Gjatë vizitës, ata u takuan me nënat, të vejat dhe fëmijët jetimë të Krushës së Vogël, si dhe me gjashtë dëshmitarë të mbijetuar të masakrës së marsit 1999, në të cilën u vranë 113 burra dhe djem.
Sabrije Deliu, shqiptare e Kosovës, mban një pikturë që paraqet djalin e saj gjashtë-vjeçar, Bleart Deliun, i cili u vra në vitin 1999, gjatë një ceremonie më 5 prill 2017, që shënonte 18-vjetorin e masakrës në fshatin Rezallë, ku forcat serbe vranë 98 shqiptarë të Kosovës.
Një fëmijë ecën pranë qirinjve të ndezur në Prishtinë për të shënuar Ditën Ndërkombëtare të të Zhdukurve, më 30 gusht 2016, duke nderuar ata që ende mbesin të zhdukur nga lufta e Kosovës.

Armend Nimani është fotograf, laureat i disa çmimeve, i njohur për rrëfimtarinë e tij pamore rreth konfliktit, migrimit dhe ndryshimit shoqëror. Një kontribues i rregullt në Agence France-Presse (AFP) dhe The New York Times, fotografitë e tij janë botuar në mediat më prestigjioze botërore, përfshirë TIME, Le Monde, Die Zeit, Libération, Der Spiegel, The Guardian, The Wall Street Journal, Stern dhe National Geographic. Ka marrë një çmim nga National Press Photographers Association – Asociacioni Kombëtar i Fotografëve të Shtypit (NPPA) dhe fotografitë e tij janë zgjedhur dy herë ndër 100 fotografitë më të mira të vitit në revistën TIME.

Ky artikull është publikuar edhe në telegrafi.com