Në kinema është një përshkrim interesant për filmat që janë realizuar një dekadë më parë. Kur themi se një film “plaket mirë”, nënkuptojmë se ai nuk është përmbysur nga koha – ai mbetet i rëndësishëm dhe ndërvepron me të tashmen. Shpesh më kaplon një dridhje kur shikuesit më thonë se filmi im “Remake” është vizionar, sepse ai reflekton një frikë ndërbrezore të tregimeve që ritregohen dhe ripërpunohen, që është edhe titulli i filmit. Iu kam qasur debutimit tim si një 32-vjeçar me ndjenjën shqetësuese se asgjë në Bosnje dhe Hercegovinë nuk lëviz në një mënyrë lineare dhe zhvilluese, por në rrathë, në mënyrë të përsëritur.  Prandaj, çdo gjë që ndodh është thjesht ripërpunim i diçkaje nga e kaluara. Kanë kaluar njëzet vjet që nga premiera botërore e Roterdamit dhe shfaqja publike e Remake, një film i bazuar në historinë e vërtetë të mikut dhe shkrimtarit tim Zlatko Topçiq dhe babait të tij Zaimit. Fati i tyre është një nga një seri traumash ndërbrezore të përjetuara nga të gjithë qytetarët e Bosnjës dhe Hercegovinës. Fundi i filmit ishte një ndërhyrje e shkrimtarit/regjisorit në histori: pas kthimit nga migrimi në Paris në luftën e Sarajevës, protagonisti Tarik takon mikun e tij të paraluftës Miron gjatë një sulmi në një bunker serb. Tani ushtari serb Miro ia heq siguresen një granate, duke bërë një gjest tipik filmi, dhe të dy vdesin. Miqtë e mi shpesh më kanë kritikuar, duke thënë se ky përfundim ishte pesimist dhe nuk linte asnjë shpresë. Unë kam luftuar intensivisht me këtë ndjenjë në atë kohë, ashtu siç bëj ende, dhe nuk kam mundur t’i rezistoj. Madje edhe shkrimtari gjerman Remarque shkroi se lufta vret edhe ata që mendojnë se kanë mbijetuar. Pjesa më e madhe e miqve të mi vuajnë nga PTSD, dhe unë e përballoj atë duke refuzuar ta pranoj.

Aspekti më i tmerrshëm i luftës është pasiguria dhe pafuqia, pritja që kërcënimet e dikujt të bëhen realitet. Kjo është arsyeja pse unë rrallë flas për luftën në ndonjë mjedis; më bën të ndjehem jo rehat, pasi e di se shumëkush nuk e kupton, ndonëse kjo përvojë më formësoi përherë si njeri dhe artist. Gati tridhjetë vjet pas luftërave të viteve 1990 në Ballkan, lufta për të tashmen dhe të ardhmen përbëhet pjesërisht nga falsifikimi i së kaluarës, lufta për kontroll mbi të. Përballja me të kaluarën është, për pasojë, një vallëzim politik pa fund. Gjuha artistike në përballjen me të kaluarën mund të zbërthejë narrativat e keqija dhe të papranueshme që mbrojtën dhe justifikuan krimin, duke i lejuar ato të dekonstruktohen dhe duke parandaluar që ato të bëhen një trashëgimi toksike shoqërore për brezat e ardhshëm. E kaluara nuk është një monolit; ne nuk mund ta përballojmë atë si shoqëri në një tërësi masive të quajtur e kaluara. Këto plagë të kohës së luftës trajtohen me kujdes, me mediat dhe politikanët e kontrolluar nga regjimi që sigurohen që ato të mos shërohen kurrë, duke i mbajtur ato të freskëta. Ato ripërtërihen qëllimisht për të ruajtur një narrativë lufte, të ndërtuar nga ndikimet shoqërore, për të krijuar një komunitet martirësh të mbyllur në një qëndrim të mjeruar, duke drejtuar gishtin tek të tjerët si përgjegjës për fatkeqësitë e tyre.

Një vepër artistike nuk duhet të mbajë një agjendë ideologjike të veçantë. Ajo duhet të qëndrojë e vetme, e plotë,  pa qenë propagandë pro apo kundër diçkaje. Në këtë kuptim, dua të theksoj punën e kolegës sime Jasmila Žbanić, filmi i së cilës Grbavica eksploron fuqishëm dashurinë mes një nëne dhe vajzës, duke e bërë atë dashuri mjaft të fortë për të kapërcyer faktin se fëmija ka lindur nga përdhunimi gjatë luftës. Grbavica është një shembull i rrallë i një filmi të suksesshëm që sjell ndryshime shoqërore, pasi për herë të parë ka çuar në njohjen ligjore të statusit dhe të drejtave të viktimave të dhunës seksuale gjatë luftës . Thelbi i filmit na ballafaqon me realitetin që shumë shikues u tronditën kur zbuluan shkallën e dhunës seksuale gjatë luftës dhe kur mësuan se këtyre grave u mungonte njohja ligjore si viktima civile të luftës. Nëse një film nxit dialog shoqëror dhe vazhdon të përçoj mesazh tek audienca në hapësirën mediatike me mirëkuptim, dhembshuri dhe ndjeshmëri, atëherë ky është një sukses i madh për krijuesit e tij dhe një përfitim shoqëror për të gjithë.

Besoj se Quo Vadis, Aida, po ashtu nga Žbanić, ka përfshirë një kontekst shoqëror përtej vetë filmit. Përveçse është një dëshmi për të siguruar që gjenocidi i Srebrenicës të mos harrohet kurrë, si dhe për të parandaluar mohimin e gjithë gjenocidit që ka nddhur në këtë rajon, vlera njerëzore e këtij filmi është se ai nuk u krijua për të nxitur ndarje dhe konflikte të mëtejshme. Përkundrazi, është bërë që ne të kuptojmë më mirë njëri-tjetrin dhe, siç tha vetë regjisorja, “shpresojmë ta duam më shumë njëri-tjetrin”. Artistët kanë një ndjenjë të zhvilluar për të identifikuar shqetësimin shpirtëror përpara të tjerëve, atëherë kur liria zhduket dhe radikalizmi dhe totalitarizmi shfaqen si tmerr historik në shtetet me regjim autoritar.  Arti i vërtetë u ka rezistuar gjithmonë regjimeve të tilla, duke mbetur një hapësirë e vetme lirie që na dhuron mendime dhe ndjenja përmes të cilave eksplorojmë dhe dëgjojmë botën përreth nesh. Përmes veprave më të mëdha të artit, ne gjithmonë e kemi kuptuar rëndësinë e ndërveprimit, bujarisë dhe dhënies—themelet e solidaritetit shoqëror.

Kemi kujtime historike të metodave tepër shtypëse të imponimit të besimeve përmes ideologjive të ndryshme, feve apo ndjenjave kombëtare si rregulla ekskluzive të sjelljes politike, që përfunduan me derdhje gjaku në Ballkan (dhe, fatkeqësisht, nuk jam i sigurt nëse kjo është e papërsëritshme në të ardhmen).  Çdo imponim i detyruar i mendimeve apo ndjenjave mbi dikë tjetër, individualisht ose kolektivisht, është një formë e fundamentalizmit që kërcënon hapësirën e lirisë. Kundër tendencave të tilla të regjimit, ne duhet të ngremë zërin, të përgjigjemi dhe të mbrojmë parimin e lirisë si një hapësirë që hap dyert për të gjitha dimensionet e tjera shpirtërore. Pa këtë liri, të pushtuar nga fatalizmi dhe fanatizmi, njeriu nuk është më njerëzor, duke u bërë një skllav i errësirës dhe mendimeve të zymta, i dënuar në një shoqëri që përparon drejt antimodernizmit dhe antihumanizmit.

Shumë patën parashikuar ardhjen e një valë demokratike lirie në Evropë pas rënies së Murit të Berlinit si një sinjal i përfundimit të luftërave, shtypjes dhe historisë si fuqi, duke besuar në ardhjen e një epoke ku historia njerëzore do të bazohej në aftësinë tonë për të folur, menduar dhe komunikuar me njëri-tjetrin.. Fatkeqësisht, shembulli i shpërbërjes së ish-Jugosllavisë tregoi shpejt se ne ishim larg asaj mendësie. Unë i përkas një brezi që e kupton thellësisht lirinë, ndaj besoj se lufta për demokracinë si garanci e lirisë është kuptimplotë dhe është shpëtimi ynë i vetëm. Ditë pas dite, bëhen përpjekje për të cenuar lirinë tonë, duke e zhdukur si ideal si brenda partive politike ashtu edhe në marrëdhëniet njerëzore, ku grupet etnike ushtrojnë pushtet mbi të drejtat e individëve për liri dhe dinjitet.

Pas dekadash tiranie etnike, ne pothuajse kemi humbur lirinë e të menduarit, shprehjes dhe të drejtën për të menduar ndryshe, për të qenë ndryshe, për të pasur qëndrime të ndryshme; pa një liri të tillë, nuk ka dinjitet njerëzor.

Kujtesa është jetë, e krijuar vazhdimisht nga grupet njerëzore, gjithnjë në ndryshim, njësoj si arti, i cili bazohet në emocione dhe magji. Arti hap memorien dialektike për rishqyrtimin kritik të frazës “Dikur ka qenë…” – një frazë e mbërthyer historike e përdorur shpesh për të fshehur urrejtjen, luftën dhe pikëllimin njerëzor. Kështu, njerëzit, veçanërisht ata historikë, të cilët e bëjnë të kaluarën e tyre një detyrë, e përcaktojnë veten përmes saj dhe shplaosin të tashmen e tyre. Kjo është arsyeja pse ne të gjithë kemi një të kaluar, por ne e krijojmë historinë për veten tonë.

Shumica e filmave që trajtojnë temën e ballafaqimit me të kaluarën janë një përpjekje bashkëpunimi ndërmjet Sarajevës, Zagrebit dhe Beogradit, që synojnë të hedhin dritë artistike mbi atë se kush ishim, kush duam të jemi dhe kush shpresojmë të bëhemi në të ardhmen. Ne duam t’i shpjegojmë vetes historinë, të futemi në labirintet e kujtesës, e cila për nga natyra është shumëdimenzionale, kolektive, e shumëfishtë dhe e individualizuar. Arti i kujtesës është i rrënjosur në imazhe, objekte dhe detaje të veprimeve, të lidhura me marrëdhënien ndërmjet njerëzve dhe vendeve. Kujtesa ka të drejtën e ndërprerjeve, shtrembërimeve dhe emocioneve, arsyeja pse është gjithmonë skeptike ndaj historisë. Filmi nuk i ruan kujtimet, nuk i kthen ato në monumente guri, as nuk krijon rrëfime institucionale apo zyrtare që bëhen vende unanimiteti dhe besimesh të njëanshme militante për “të vërtetat e mësuara”. Duke qenë të vetëdijshëm që jetojnë këtu dhe tani, çdo regjisor dëshiron të tregojë një histori të hapur ndaj shtrirjes së kuptimeve të ndryshme, por të përmbledhur në një marrëdhënie personale me të kaluarën e tij. Alkimia krijuese e filmit, në një mënyrë të veçantë, e kthen përballjen me historinë në një arkivë të sekreteve të kohës sonë, duke na lejuar të depërtojmë në të ardhmen e kujtesës.

Një film që shfaq mikrokozmosin e një individi apo familjeje pasqyron një lidhje intime dhe personale, një transformim të perceptimit në këtë kohë të “shpërthimit të kujtesës” që i jep kuptim dhe jetë historisë, në mënyrë që ajo të mos bëhet një ngarkesë që rëndon brezat por në vend të kësaj bëhet një hapësirë për të kuptuar të kaluarën.

Dino Mustafić,  regjisor