Несомнено, стереотипите и предрасудите сè уште го обликуваат нашето однесување и одлуките што ги носиме. Наративите за „другите“ и културата на сепаратистичко дејствување не се во интерес на младите, на државата или на кој било друг чинител кој со години инвестира во европскиот пат на Босна и Херцеговина. Тоа е значителна пречка за здравиот дијалог, за процесот на помирување, за справувањето со минатото и за владеењето на правото што останува примарен услов за пристапување во Европската Унија. За жал, историскиот ревизионизам на Балканот не се занимава со барање вистина или правда, туку со зајакнување на одредени политички идеологии кои ги негираат страдањата на некои луѓе за сметка на другите.
Во оваа статија не предлагаме рамка за некое идеално решение, ниту магичен трик кој би одговорил на сите можни прашања што веројатно ги имаат многумина од вас, од кои некои вклучуваат: Дали ќе ги исполниме нашите ветувања дадени кон ЕУ и, следствено, дали ќе добиеме статус на кандидат или ќе останеме лидери во обврските што недостасуваат? Дали Босна и Херцеговина воопшто е на европскиот пат? Сепак, овде ќе се потсетиме дека помирувањето и професионалниот пристап кон деконструкција на погрешните наративи остануваат важни фактори доколку сакаме да бидеме сведоци на позитивни модели на однесување кои се во интерес на општеството, државата, како и на Европската Унија.
Додека ние поминуваме години расправајќи се за она што се случило во минатото, причините за конфликтите, кои се победниците и губитниците во големите геополитички потези на Балканот – разговорите за постконфликтниот живот квалитативно се туркаат настрана. Генерациите пред нас, но и сегашните – особено младите луѓе родени за време или по војните во 1990-тите, се помирија со фактот дека минатото со кое немаа никаква врска сè уште во голема мера ги диктира нивните животи. Разговорите за тоа како младите луѓе ги гледаат своите животи во нивните постконфликтни заедници, за тоа што значи помирување за нив (и со кого и во врска со што тие воопшто би требало да се помират), дијалог со „другите“, како и сè друго што ние треба да го направиме како општество на патот кон европската интеграција, сето тоа е ставено во втор план. Тоа е затоа што овие прашања немаат едноставни одговори и затоа што бавно признаваме дека наследството од конфликтите од 1990-тите е сè уште многу присутно и дека ни предизвикува поделби по етнички, политички и верски линии. И тоа не е тајна. Линиите беа исцртани со цел оние што ги нацртаа да бидат сигурни дека луѓето што ги доведуваат во прашање тие линии ќе мора да се вратат во минатото во кое не биле дел. Тоа е наследен кредит од минатото, со фиксна каматна стапка и се чини дека го отплаќаме за генерациите на нашите родители, а можеби и на нивните родители. Ова туркање и влечење им штети на процесите на помирување, на европската интеграција, на понатамошниот развој на заштитата на човековите права, дијалогот и другата работа што ја вршат младинските работници, младинските службеници, активистите, локалните и регионалните младински организации, како и меѓународните партнери, особено Европската Унија.
Често ја користиме добро познатата фраза дека младите не се само важен потенцијал туку и неопходен учесник во сите разговори за процесите на одлучување и евроинтеграциите. Што е апсолутно точно. Сепак – и ова е клучно да се истакне – само симболичното учество на младите повеќе не е опција. Единствената опција е значајно вклучување со предлози и критики и подготвеност за преземање одредени мерки. Усвојувањето на Резолуцијата 2250 за младите, мирот и безбедноста означи историска промена во начинот на кој треба да гледаме и да ги ангажираме младите. Настаните од последните години покажаа дека младите се едни од најсилните поборници на мирот и дека имаат значителна трансформациска моќ кога станува збор за наративите, текот на градењето мир, додека Европската Унија извесно време зборува за зголемување на младинското учество во сите процеси и активности. Најчесто, или секогаш, младите немаат пристап до традиционалните структури на моќ и не се во можност да придонесат за промени, но од друга страна нивната моќ се манифестира во трендовите, во брзото размислување и во прифаќањето на нештата што беа неразбирливи за претходните генерации. Актуелната ситуација во регионот, но и на други места, покажа дека мора да се случат нови промени, како во креирањето на наративи и политички дејствија од одредени партии, така и во разговорите за билатералните и мултилатералните предизвици со кои се соочуваат земјите од Западен Балкан. Ако очекуваме младите да се вклучат во процесите на градење мир, од најголема важност е да ги прашаме што мислат за настаните од минатото, бидејќи веќе ги носат како излишен товар, но и што мислат за својата иднина. Дополнително, ако ги гледаме како иницијатори на конструктивни процеси во Босна и Херцеговина и во регионот, тогаш мора да им веруваат на оние кои се на чело, насочувајќи ги важните процеси во нивно име. Мора да ги видиме и на места каде што се носат одлуки. Задоволството на младите е незадоволително кога зборуваме за системи и институции за управување.[1] Во повеќето региони, младите им дадоа оценка од 3 или помалку на владите, парламентите, судовите, полицијата и медиумите, на скалата на оценки помеѓу 1 и 5.[2] Ова покажува дека довербата на младите во владата и сигурноста дека ќе го направат она што е правилно е некаде помеѓу просекот и нула, што секако делува спротивно на поттикнувањето на младите да учествуваат во процесите што ги водат официјалните власти. И сето ова се навраќа на фактот дека секогаш кога може да дојде до расправија, мора да се вратиме во минатото, каде што форензичката вистина има мало влијание. Донесувањето судски пресуди во судењата за воени злосторства е чекор во вистинската насока, но јасно е дека секој процес на справување со минатото и помирување е незавршен без нивно спроведување. Во просек, мислењата на младите се донекаде неутрални кога станува збор за процената на важноста на Меѓународниот кривичен суд за поранешна Југославија за помирување и справување со минатото.[3] Многумина ова би го нарекле неточно, но факт е дека остава простор за дискусија за помладите генерации кои, зборувајќи од искуство, сè повеќе се изморени од фактот што етничките линии ги нагласуваат нивните економски и социјални можности. Зборувајќи од лично искуство и од работата со младите за минатото и помирувањето, постои многу јасна потреба за разбирање на европската интеграција и реформите што треба да се направат за да можат Босна и Херцеговина и другите земји во регионот да го забрзаат својот чекор, но тоа сè уште не е приоритет. Младите се носители на промени, луѓе кои – преку учење, преку запознавање со други и преку мобилност, и во Босна и Херцеговина и во регионот – ќе го променат курсот кон Европската Унија; кон подобро владеење, подобар систем и подобар квалитет на живот. Тие навистина треба да бидат дел од разговорот за тоа каква ќе биде Босна и Херцеговина (и регионот) утре, за пет или 25 години. Сигурно е дека, како дел од овој процес, треба да зборуваме за работи споменати претходно во оваа статија – предрасуди кон другите народи и демистифицирање на политичките идеологии. Колку што ние како млада генерација сакаме да патуваме, учиме и запознаваме други луѓе, така можеме да размислуваме и за соработка и прогресивни промени во нашата средина. „Споделени иднини“ (Shared Futures) ги анализираше видовите контакти кои младите ги имале со лица од други етникуми и нивните перцепции за различните народи од Западен Балкан.
Анализата укажа на две важни категории млади. Едната категорија е онаа во која многу млади луѓе кои изјавиле дека имаат блиски пријатели од други етнички групи, освен од онаа на кои припаѓаат, повеќе им веруваат на луѓето од другите народи во регионот и се согласуваат дека државите во регионот се повеќе слични од различни. Другата е онаа во која младите тврдат дека имаат неколку познаници од други етнички групи – но не и пријатели – кои изразиле пониско ниво на согласност со другите и пониско ниво на доверба во другите народи од регионот, и затоа не веруваат дека луѓето од регионот имаат многу заедничко. Исклучок беше Босна и Херцеговина каде младите луѓе кои имаа повеќе познанства видоа сличности меѓу различните групи. Тоа може да се припише на специфичниот контекст на Босна и Херцеговина и народите кои отсекогаш ја населувале оваа област, но и денес, и покрај сета реторика на политиката на еден народ, овие мислења на младите во Босна и Херцеговина укажуваат на оптимизам, односно дека се обидуваат да најдат заеднички пат за да можеме ние како општество да одиме напред. Актуелната социјална и политичка ситуација придонесува кон големите дискусии за индивидуалните и колективните идентитети, како и за индивидуалните и колективните одговорности за злосторствата извршени во изминатата војна. Во сето ова многу често младите се користат како сточна храна и сите инвестиции во програмите за размена, мобилност, зајакнување на младите и учење на конструктивните пристапи за справување со минатото се критикувани од оние кои не веруваат дека мирот на Балканот е одржлив.
За крај, ниту едно истражување не нуди апсолутно решение кога има толку многу различни фактори во игра, но тие нудат еден вид филтер за проверка на фактичката реалност.
Проверка на фактичката реалност: Прашањата за минатото на Балканот, за војната, за напорите за градење мир не се решаваат во обично работно време од осум до четири. Ајнштајн беше во право кога рече дека е полесно да се скрши атом отколку предрасуда. Научените лекции се дека мора да продолжиме да работиме на уништување на предрасудите, бидејќи тие не водат до помирување, и мораме да работиме на себе и на нашите примарни заедници од каде сè започнува и од каде учиме најмногу за другите – нашите семејства. На крајот на краиштата, станува бесмислено да се каже дека младите мора да бидат дел од овие процеси затоа што се оптоварени со минатото и со предрасудите што тие не ги создале, туку само ги наследиле.
Помирувањето во Западен Балкан мора да дојде преку правдата, поради што владите мора да вложат дополнителни напори и да разговараат за иднината во партнерство со младите. Затоа што да се зборува за помирување, простување, сеќавање и човекови права на Балканот – не е да се зборува за минатото, туку за сегашноста. Преку соочување со минатото, можно е да се дојде до вистината, но не само преку гонење, судења и одлуки. Да се соочиш со минатото значи да се соочиш со себеси и со своите верувања. Што нужно значи соочување со сегашноста.
Без сомнение: младите сакаат да патуваат, да учат, да запознаваат други, да стекнат нови вештини, да се вработат и да живеат од плодовите на својот труд. Тие сакаат да ги планираат своите следни чекори, или барем да имаат можност да планираат, да припаѓаат на структура која ќе направи сè за да ги заштити нивните интереси и ќе им понуди место во дискусијата за прашања од општествено значење – сето тоа претставува европска реалност и иднина за оние кои ќе влезат во ЕУ.
Берина Буква Алибашиќ е дипломиран правник и моментално работи на магистерскиот труд по меѓународно кривично право на Универзитетот во Сараево. Нејзината претходна работа се фокусираше на зајакнување на младите и младинско образование, како и застапување за превенција и ставање крај на насилството врз жените и девојчињата. Таа е сертифициран тренер за млади за човекови права, демократија и родова еднаквост. Од 2009 година е активна во невладиниот сектор. Неколку години работела во Институтот за младински развој КУЛТ како проект-офицер и била вклучена во различни иницијативи за зајакнување на младите, младинската работа и дијалогот со владините институции и родови прашања. Берина Буква Алибашиќ има работено и за Британскиот совет на Босна и Херцеговина на програми за уметност, образование и општество. Работела и како координатор во Ресурсниот центар ТАКСО ВЕСТА каде раководела со проектните активности во Западен Балкан и Турција. Во изминатите 4 години таа е раководител на локалниот огранок на (RYCO) во Босна и Херцеговина, каде дава свој придонес на регионалните дискусии и активности во однос на меѓукултурниот дијалог, помирувањето и регионалната соработка на програмско ниво. Нејзиното поле на интерес се социјалните медиуми и комуникацијата. Таа е раскажувач и ужива да пишува за обичните животни приказни. Верува во моќта на единството, Европската Унија, знаењето и напорната работа.
[1] Студијата „Заеднички иднини: младинските перцепции за мирот во Западен Балкан“ беше спроведена од УНДП заедно со УНФПА и Регионалната канцеларија за младинска соработка (RYCO) преку партиципативен истражувачки процес кој вклучи млади луѓе, околу 4500 млади мажи и жени во Албанија, Босна и Херцеговина и Косово*
1 Црна Гора, Северна Македонија и Србија.
[2] 1 е целосно незадоволство и 5 целосно задоволство
[3] Студија: „Заеднички иднини: младински перцепции за мирот во Западен Балкан“
