Rrëfimi i historive individuale, përjetimeve individuale të luftërave, si pjesë e dialogut historik, në shumë vende në botë ka ndikuar në formësimin e opinionit publik, por dhe në lehtësimin e perceptimit mbi të kaluarën, si një fazë që duhet shtjelluar në ligjërimin publik, pa stigmatizim dhe paragjykim, pa seleksionim e barrikadim në çfarëdo mënyre. Por pikërisht rrëfimet individuale, për shkak të traditës jo shumë korrekte të perceptimit të historisë dhe të dokumentimit të krimeve, nuk kanë marrë mbështetjen, promovimin dhe jehonën e duhur. Kjo gjë ka ndikuar shumë, sidomos në vendet e sapo të dalura nga lufta, të cilat vende synojnë rikuperimin e dëmeve të luftës, pranimin e krimeve, kërkim faljen, dhe pajtimin. Dhe natyrisht, një gjë e tillë nuk ka ndodhur krejt pa shkas. Nëse qëllimi i dialogut historik është të krijojë një “lexim reparativ” që tejkalon paranojën e fajit dhe urrejtjes, të gjitha kujtimet, duhet të pranohen dhe historia gojore konsiderohet se është më efektive për të arritur këtë rezultat. Por, pse në fakt ka kaq pak promovim e mbështetje për dialogun historik, konkretisht historinë e rrëfimeve gojore?

Tradicionalisht, bota ka besuar se historia duhet të ndërtohet me anë të objekteve të prekshme, vizatime arkeologjike, mjete pune e lufte me llac, gurë e hekur, disa copëza të gjetura të letrës me ca shkronja misterioze, ose ca gdhendje afër një shpelle. Kjo është ajo çfarë sistemi na ka mësuar të besojmë, dhe jo vetëm sistemi, por gjithçka tjetër që ka rregulluar mënyrën tonë të të mësuarit e gjykuarit mbi të kaluarën. Por, shtrohet pyetja ‘në kohën e zhvillimit global teknologjik, ku mediat vizive dhe ato sociale janë vazhdimisht duke gdhendur mënyrën se si jo vetëm mendon publiku i gjerë por dhe si operon ai, a mjaftohemi vërtetë më historinë vetëm me anë të objekteve të prekshme?!

Një argumentim i rëndësishëm arrihet pikërisht nga sociologia Anna Di Lellio, e cila në artikullin me temë “Dialogu historik në Kosovën e post konfliktit”, argumenton se historia gojore vë në qendër të vëmendjes individin si tregues i historisë, duke zbuluar shumëllojshmërinë e rrëfimeve dhe kujtimeve. Kështu ajo kryen dy funksione thelbësore për hapjen e një dialogu midis palëve në konflikt: zbulon të gjitha komplotet e kujtimeve të fragmentuara që kanë mbetur të fshehura nga ligjërimi publik dhe prish dhe sfidon rrëfimet homogjene që kanë funksionuar si kafaze të mendjes. Ky dialog, bëhet shumë më i rëndësishëm kur palët në konflikt dëgjojnë rrëfimet e njëra tjetrës, dhe i pranojnë ato rrëfime pa bërë obstruksione.

…kujtoj kohën kur në mënyrë tinzare dëgjoja mbi “histori dhunimesh seksuale” që kishin ndodhur gjatë luftës 1998-`99 në Kosovë, të cilat thuheshin me zë të ultë, turpërues, paragjykues, përjashtues, me zë faji – dhe ashtu dhe përfundonin – pa i dëgjuar një i dytë. Ishte ‘mëkat’ i madh të flitej për përdhunimet seksuale të luftës, e mëkat edhe më i madh po të ishe i/e përdhunuar. Dhe, shumica prej nesh e dijmë pse, apo jo?!, për ju që keni dyshime, ju ftoj të shfletoni pak nga libri i kujtimeve “Dua të dëgjohem”, që përfshinë 10 tregime personale të të mbijetuarve të dhunës seksuale gjatë luftës në Kosovë. Stigmatizimi i viktimave të dhunës seksuale në Kosovë ishte aq i madh, sa shumë prej tyre kryen edhe vetëvrasje pas luftës, për shkak të presionit nga familja dhe komuniteti dhe mbi të gjitha, për shkak të mungesës së mbështetjes institucionale.

Asnjë i/e mbijetuar nga përdhunimet seksuale të luftës në Kosovë asnjëherë nuk kishte folur publikisht për përjetimin, deri në vitin 2017. Pra, u deshën tetëmbëdhjetë vite që një viktimë të marrë kurajon që të flasë mbi përjetimin e saj të tmerrshëm. Vasfije Krasniqi, një kosovare që jeton në Teksas të Shteteve të Bashkuara kishte postuar në faqen e saj në Facebook një letër të hapur për njeriun që e përdhunoi atë në vitin 1999. Një vit më pasë, Vasfija rrëfeu për torturat që ka përjetuar gjatë luftës në një intervistë televizive.

Ishte pikërisht rasti i Vasfijës, i thënë publikisht, që filloj të transformoj shoqërinë kosovare mbi rëndësinë e historisë gojore, në kohën kur mesazhi i kësaj historie u shpërnda në gjithë globin dhe arriti të kishte vëmendjen e duhur shoqërore, vëmendje kjo që i parapriu edhe disa veprimeve institucionale në këtë drejtim, që gjthashtu kishin munguar pothuajse totalisht. Ky rrëfim ishte një pikë kthese në ndërtimin e diskursit publik mbi rëndësinë e zhvillimit të dialogut historik dhe llogaridhënies. Shumë aktivistë nga shoqëria civile filluan të reagojnë më fuqishëm për zërat e pa dëgjuar të viktimave të luftës, për emrat e munguar në përmendore kujtimesh të ngjarjeve tragjike, për rëndësinë e trasmetimit korrekt të historisë, dhe thyerjen e temave tabu mbi viktimat e stigmatizuara, viktima këto fatkeqësisht shpesh në një farë forme të seleksionuara, margjinalizuara, (me apo pa dashje), në baza gjinore, etnike, etj.

Rrëfimi i Vasfijes, dhe reagimet e tjera nga shoqëria civile për viktimat e luftës në Kosovë, kanë ngritur vetëdijen e komunitetit për rëndësinë e të dëgjuarit të rrëfimeve individuale. Sot qytetarët janë më të gatshëm të dëgjojnë mbi krimet e luftës. Një proces i tillë ka filluar vite më parë, nga organizata joqeveritare, të cilat kanë mbledhur të rinj të cilët kanë qenë të gatshëm dhe u është kërkuar të bëjnë vetëm një gjë – të dëgjojnë rrëfimet e viktimave të luftës, ulur para tyre. Të rinj shqiptar, serb, boshnjak, turk, romë, egjiptian nga Kosova dhe Serbia, janë ulur, para viktimave, dhe kanë dëgjuar duke u pare sy më rrëfimet e tyre. Kanë krijuar botëkuptim tjetër real mbi krimin e ndodhur, kanë ndryshuar opinion dhe kanë vlerësuar dialogun historik si alternativë që sjell paqe dhe pajtim, ata kanë thyer stigmën se “Paqja në Ballkan është e paarritshme”.

Kosova dhe Serbia, tanimë janë duke e zhvilluar një proces të dialogut herë teknik e herë politik, i cili gjithsesi se duhet vazhduar derisa dy vendet të lidhin marrëveshjen finale të paqes dhe të arrijnë njohjen reciproke, proces ky i lehtësuar me anë të ndërmjetësuesve ndërkombëtare. Por, edhe në rast të arritjes së një marrëveshje të tillë të synuar politike, e cila do të siguronte bashkëpunim reciprok, njohje dhe jo pengesë në rrugën e ndërtimit të shtetësisë dhe integrimeve euroatlantike, megjithatë asnjë marrëveshje e arritur në këtë mënyrë nuk do të siguronte paqe qytetare. Paqja e qëndrueshme qytetare, dhe zbehja e armiqësisë ndërmjet dy shoqërive ndodh vetëm duke u ballafaquar me të kaluarën, dhe një gjë e tillë mund të ndodhë vetëm duke mbështetur dhe realizuar dialogun historik.

Dialogu historik është variant më i vlefshëm për arritjen e qëllimeve afatgjata të zgjidhjes së konfliktit, pajtimit, ndërtimit të paqes dhe promovimit të demokracisë. Dialogu historik qetëson memorien kolektive, pranon krimin e ndodhur nga masa qytetare dhe ndikon në rritje të bashkëpunimit, ofrimin dhe pranimin e kërkim faljes. Dialogu historik i bën të dukshme shkaqet dhe pasojat e historive të diskutueshme, pranon viktimat dhe përfshin një gamë të gjerë ekspertësh – akademikë, aktivistë, viktima, dhe komunitete të prekura – në një përpjekje për të tejkaluar konfliktin dhe për të filluar ndërtimin e paqes – sado e gjatë që mund të jetë ajo rrugë… sepse po – të gjithë ne kemi diçka për të thënë.

Florentina Hajdari Hajra – Kandidate për PhD në Qeverisje dhe Administratë Publike, aktiviste e shoqërisë civile dhe opinioniste në fushën politike dhe sociale.