Autor govora na otvorenju izložbe: Damir Šagolj

Foto: https://www.aa.com.tr

Da je, nekim filmskim čudom, Ron Haviv, sa istom ovom kapicom i šalom, i svojim fotoaparatom bio u Istočnoj Bosni 1941-43, stranice istorijskih knjiga ne bi bile tako krvavo prazne. A šta se dešava ako stranice istorijskih knjiga ostanu prazne? Odgovore možete pronaći u masovnim grobnicama koje je povampireni nacionalizam i primitivizam od kraja osamdesetih nemilosrdno punio, a u Istočnoj Bosni udarnički.

Od kraja osamdesetih, od onog trenutka kada je do tada dominantni ideološki narativ bratstva-jedinstva popustio pod naletima sila mraka, u knjige se istorija upisuje kao u dnevnik ili spomenar – čija knjiga njegova i istorija.

A zašto je taj dominantni narativ bratstva-jedinstva popustio? Pa zato što su stranice istorijskih knjiga ostale prazne i što mu je u temeljima ostao, kao u kvarnom zubu, užasan i smrdljiv proces. AVNOJ-em nametnuto bratstvo-jedinstvo, jedini način da se zaustavi bratoubilački rat i porazi vanjski neprijatelj, je podrazumijevalo da se, recimo, o zločinima 41-43. u Istočnoj Bosni ništa ne govori. A radi se o jako velikom broju užasno krvavih zločina.

I to je moralo tako biti. Ali šta nije moralo i nije smjelo biti, i šta nam je došlo glave je što nismo odmah nakon prestanka opšte opasnosti 45-te prikupili dokaze i fotografije pa ispunili one prazne stranice.

Ovako, u njih upisuje ko hoće i šta hoće. Šta je trebalo biti “nikome se ne ponovilo” lekcija za budućnost pretvorila se u idealnu platformu za razbuktali primitivizam i mitomaniju koja se ovdje, već tradicionalno, zove istorijom.

Ronove fotografije, i ne samo Ronove, su stubovi na kojima stoji istina. Kao što bi se Zemlja sručila da se ispod nje izvuku ona četiri slona i kornjača, i kao što bi zlo zavladalo na svijetu ako nema barem 36 skrivenih pravednika, tako bi i narativ užasa bio ostavljen isključivo silama mraka koje su ga i kreirale, da nema Rona i Ronovih fotografija.

Organizam koji nije spreman na često bolnu istinu u njenom forenzičkom stanju, kome je ona strano tijelo, će istu odbaciti ili je učauriti sa svih strana. Tijelo je postalo jedan ogroman rak, i on metastazira. Slobodne teritorije su učaurene u njemu, i vrlo često među njima nema nikakve komunikacije.

Tu je uloga fotografije, kao dokumenta, ogromna. Jer se više ničemu i nikome ne vjeruje. Danas svi lažu – lažu predsjednici najvećih država, lažu novinari, lažu istoričari. Laže običan čovjek.

Ostaju nam samo slike da oko njih gradimo prijeko potreban istorijski narativ zasnovan na činjenicama a ne na interpretaciji. A sama slika ne laže – laže eventualno autor i onaj koji je gleda.

Pogledajte još jednom ove fotografije. Za razliku od onih iz 41 – 43. kojih nema, mi imamo i Ronove i more drugih slika. Čuvamo li ove slike, time nećemo samo učiniti dobro nama i Ronu nego ćemo i svojoj djeci garantovati malo manje krvavu budućnost od one koju smo mi naslijedili.

I zato je ova izložba važna u Beogradu.

I na kraju nešto sasvim lično.

Kolika je cijena, ko to i čime plaća, a da bi slike kao ove Ronove uopšte postojale, slike koje vrište u pola glasa, skoro nečujno, same kao teret i blago autorovo i naše?

Najlakše bi bilo reći “CIA snajka” i slika istorije bi bila, na opšte ushićenje, ponovo kompletna pa bi nam se bilo lakše snaći, “probrati stranu” i postupiti po naređenjima.

Međutim to nije tako. Fakture se, često sa zakašnjenjem i kamatama, ispostavljaju autorima. I to se, nažalost ili na sreću, često ne vidi. Svaka od ovih fotografija je natopljena odricanjima i žrtvama ali i rizicima po goli život autora, a često i ljudi koji njima vjeruju i misle da su ove slike važne. Patnja, smrt i suze sa ovih slika, kao radijacija, kroz objektiv fotoaparata deru i samog autora. Niti od jedne se mi ne znamo sakriti niti odbraniti iako često tvrdimo suprotno.

I zato je bitno da slavimo ove slike kao slobodu, kao život. Time ćemo ljudima bez kojih ih nikada ne bi bilo, puhnuti u jedra pa će istina i iz neke Ukrajinske “Bijeljine” jednog dana osvanuti na stranicama istorijskih knjiga.

Izložba Sloboda, Juni 09. 2022 – ENDZIO HUB – BEOGRAD