Четиринаесет години по усвојувањето на Законот за рехабилитација од 2006 година, тешко може да се најде надлежен суд во Србија кој не донесувал пресуди според горенаведениот закон.[1] Сепак, во овој напис посебно внимание ќе се посвети на работата на Окружниот суд во Шабац. Како прво, Окружниот суд во Шабац беше меѓу најпосветените во усвојувањето на барањата за рехабилитација, барем во првите неколку години по усвојувањето на Законот за рехабилитација. Окружниот суд во Шабац, односно советите со кои претседаваше судијата Гојко Лазарев, во повеќето случаи, барем во првите години по донесувањето на Законот за рехабилитација од 2006 година, се особено интересни. Имено, само две години по донесувањето на овој закон, судијата Лазарев, заедно со новинарот Мирољуб Мијушковиќ, објавија книга под наслов Под чеканот на идеологијата, вреден ресурс за истражувачите заинтересирани за судската практика. Оваа книга дава увид и во пресудите донесени во 2006 и 2007 година, и во тоа како авторите го разбрале историскиот контекст во кој се спроведувале казните против лица за кои сега се бара рехабилитација. Авторите Лазарев и Мијушковиќ забележуваат дека: „правната теорија укажа и на Резолуцијата 1096 за мерките за демонтирање на наследството на поранешните комунистички тоталитарни системи донесена од Парламентарното собрание на Советот на Европа на 27 јуни 1996 година“; тие понатаму нагласуваат дека: „според оваа Резолуција, процесот на демонтирање ќе се заснова на принципите на демилитаризација, децентрализација, приватизација и дебирократизација“ со цел да се „изгради одговорно општество, институции и индивидуи, пред сè преку закон“. Лазарев и Мијушковиќ разбираат дека самите акти како овие ја отворија вратата за усвојување на законодавството за рехабилитација, не само во Србија, туку и во други земји каде социјализмот и комунистичките режими се распаднаа само неколку години порано. Токму оваа Резолуција и слични документи, донесени, пред сè од европски институции, послужија не само како основа за делегитимирање на „поранешните режими“, туку и за многу несовесна, дури и денес опасна криминализација на комунистичките режими.
На 7 декември 2006 година, Советот на Окружниот суд во Шабац, со кој претседаваше судијата Лазарев, донесе решение со кое се одобрува барањето за рехабилитација на „покојниот Павле Куртовиќ од Шабац, со адреса на ул. „Караѓорѓева“ бр.39[2], роден во 1887 година од татко Коста Куртовиќ и мајка Даница, со моминско презиме Пирошки.[3] Со оваа одлука беше утврдено дека „покојниот Павле Куртовиќ е убиен во Шабац, на 27 октомври 1944 година, од членови на партизанското движење, без судско решение и судење, од идеолошки и политички причини, како жртва на прогон и насилство, со што му било повредено правото на живот“. Читајќи ги одлуката за рехабилитација на Павле Куртовиќ и образложението, може да се заклучи дека Советот на судијата Лазарев како да немал увид во главните текови на Втората светска војна во делот на територијата на денешна Србија под германската окупаторска зона, во која се наоѓал и Шабац. Не земајќи го предвид контекстот на воените години – окупацијата, колаборацијата, масовниот терор врз цивилното население, антифашистичкиот отпор – членовите на Советот кој го рехабилитираше Павле Куртовиќ се одлучиле за проблематично толкување на историјата на Србија и на Шабац во Втората светска војна. Таквото толкување го гледа доаѓањето на власт на комунистите во есента 1944 година исклучиво низ призмата на она што било наречено „револуција“ за време на социјалистичка Југославија, а кое денес се нарекува „граѓанска војна“.
Судот докажа дека на Куртовиќ не му се судело со презентирање на неколку докази. Меѓу доказите отфрлени од Судот е и соопштението на Окружниот совет на Воениот суд на Корпусот на воената зона на Западна Србија, објавено во локалниот весник Глас Подриња, кое покажува дека наведениот совет го судел Куртовиќ на судење и го осудил на смрт со стрелање, „трајно губење на чесните права и конфискација на целиот имот на непријателот на народот Павле Куртовиќ… затоа што во 1941 година, со негов потпис, пријавил осум граѓани на Шабац на Гестапо, посочувајќи ги како комунисти“. Причината што овој доказ не бил земен предвид е тоа што Судот заклучил дека човекот кој бил стрелан на 27 октомври 1944 година не можел да биде осуден од страна на судот кој бил воспоставен два месеци подоцна.
Полициското досие за Лазар Петровиќ, чувано во Фондот на Специјалната полиција на градот Белград[4] во Историскиот архив на Белград, кое не е земено предвид при одлучувањето за рехабилитација, покажува сосема друга улога на Павле Куртовиќ во Втората светска војна. Првата од двете групи документи се состои од два документи класифицирани во досието насловено како „Куртовиќ Павле, 14–22.8.1958“. И двата документи се создадени по Втората светска војна, во август 1958 година. Првиот е писмо на Одделот за државна безбедност на Секретаријатот за внатрешни работи на округот Шабац од 14 август 1958 година. Во ова писмо, Одделот за безбедност на округот Шабац прави истраги со Државниот секретаријатот за внатрешни работи на Народна Република Србија „дали Куртовиќ Павле, фармацевт, со адреса во Шабац, ул. Београдска бр.39, за време на војната (нема други податоци за него) е жив, каде е и што прави“. Овој документ понатаму покажува дека истрагата била препратена до повисока инстанца, затоа што во меѓувреме, Одделот Шабац на Агенцијата за државна безбедност (ДБ) добил, како што наведува, „компромитирачки материјал од времето на окупацијата“. Седум дена подоцна, Државниот секретаријат одговорил дека „бараното лице Куртовиќ Павле Павел, фармацевт од Шабац, бил застрелан од наша страна во 1944 година, по повод ослободувањето на Шабац“. Компромитирачкиот материјал од времето на окупацијата, споменат во писмото на Одделот за државна безбедност – Шабац, е всушност дел од втората група документи содржани во досието за д-р Лаза Петровиќ, кого Полицијата за соработка на Милан Недиќ го „внела“ во евиденцијата со коментар дека тој бил „сомнителен за Шабац и неговата околина како комунист “, заедно со уште шест други мажи: Ѓура Остојиќ, Илија Ранковиќ, Риста Укропина, Петар Савиќ, Селимир Јевтиќ и Жика Поповиќ. Документацијата содржана во досието на д-р Лаза Петровиќ покажува дека до Специјалната полиција на градот Белград е доставен извештајот направен од агент на Гестапо на 16 септември 1941 година, врз основа на комуникација со неговиот информатор неколку дена порано; името на информаторот било Павле Куртовиќ, во чија куќа „престојувал неколку недели“ и кој „моли да се постапува со неговото име доверливо“. Од овој историски извор е очигледно дека во септември 1941 година полицискиот информатор Павле Павел Куртовиќ, во разговорот со германски полициски агент ги објавил целосните имиња на осум негови сограѓани: д-р Лазар Петровиќ, д-р Ѓура Остојиќ, Илија Ранковиќ, Риста Укропина, Петар Савиќ, Селимир Јевтиќ, Жика Поповиќ и Јован Благојевиќ. Покрај нив, тој во својата изјава ја споменал и ќерката на Јован Благојевиќ, Вера Благојевиќ.
Во неговото интервју за Блиц на 7 јули 2016 година, на самиот ден кој со години се слави како Ден на српското востание во Втората светска војна, судијата Лазарев, кој рехабилитираше и двајца жандарми на Српската полиција убиени за соработка од Жикица Јовановиќ Шпанац на 7 јули 1941 година, истата полиција што го отвори досието на д-р Лаза Петровиќ засновано врз дојавата на Павле Куртовиќ, рече: „Еден воен херој ми рече дека е срамно што јас сум судија. Не реагирав затоа што е потребно време да се прифати вистината“[5]. Овој воен херој, кој постхумно бил прогласен за воен херој по повод Денот на српското востание на 7 јули 1953 година, не била Вера Благојевиќ. Денес, Вера Благојевиќ, со сите свои херојски дела, е на истото место каде што се наоѓа совеста на српското општество – на маргините на нашата општествена и политичка реалност. Далеку од маргините се само институциите на правниот систем. Се прашувам – уште колку време тоа ќе биде така?
д-р Сања Петровиќ Тодосијевиќ,
научен соработник на Институтот за нова историја на Србија, Белград
The full text could be found on the link.
[1]. Пет години по усвојувањето на Законот за рехабилитација, во 2011 година законот беше дополнет и изменет и изгласан под истото име.
[2]. За време на втората светска војна, позната како Улица „Белград“.
[3]. Текст од одлуката и образложението за пресудата за рехабилитација на Павле Куртовиќ во книгата „Под чеканот на иделогијата“. Гојко Лазарев, Мирољуб Мијушковиќ, Pod maljem ideologije, Šabac: Grafika Šabac, 2008, 24, 38–42.
[4]. Istorijski arhiv Beograda, Uprava Grada Beograda, Specijalna policija IV-46/9-3, k. 286/4 Dosije Petrović Lazara
[5]. https://www.blic.rs/vesti/drustvo/kontroverze-sudija-koji-je-rehabilitovao-zandarme-iz-bele-crkve-zikica-spanac-7-jula/31wz97l (Прегледано на 13ти ноември, 2020).
