“Nëse duam të arrijmë paqen e vërtetë në botë, duhet të fillojmë me rininë” ka thënë dikur Mahatma Gandi. E njëjta shprehje mund të përdoret në rastin e procesit të paqes dhe pajtimit në Ballkan. Të rinjtë, të lindur gjatë dhe pas luftërave në Jugosllavi, janë pikërisht ata që mund të luajnë rolin kryesor në ndërtimin e paqes.
Kur më pyesin se përse angazhohem për paqen dhe pajtimin dhe ish-Jugosllavinë, përgjigja ime e parë gjithnjë është “sepse nuk dua që askush të ketë nga fëmijëria kujtimet që i kam unë”. Duke patur parasysh se për shumicën e të rinjve të lindur gjatë luftërave të Jugosllavisë, kujtimet e tyre të para janë të ndërlidhura me luftën, e them me siguri se këta breza mund të luajnë role kryesore për t’i pajtuar njerëzit që dikur kanë jetuar në “vëllazërim e bashkim”.
Sipas studiuesit të njohur për paqen, Xhon Pol Lederah (John Paul Lederach), ekzistojnë tre nivele të shoqërisë që mund t’i kontribuojnë paqes dhe pajtimit dhe të sjellin ndryshimin: niveli lart-poshtë, në mes dhe baza e shoqërisë.[1] Fuqia e rinisë qëndron në nivelin bazë, që zakonisht i referohet atyre që punojnë dhe janë të lidhur me komunitetin lokal, ata që janë në gjendje të kontaktojnë me secilin individ dhe t’i ndihmojnë ata të pajtohen me njëri-tjetrin, pavarësisht se çfarë ndodh në nivelin lart-poshtë, apo politik. Niveli bazë ushtron edhe më shumë pushtet pasi mund të ndikojë mbi nivele të tjera të lidershipit për paqe dhe të krijojë një “masë kritike” të ndërtimit të paqes dhe pajtimit. Pikërisht kjo mund të jetë rinia.
Projekte për dialogun – dhënia e hapësirës të rinjve
Që të përkrahet dhe të krijohet kjo “masë kritike” duhet të ketë mundësi, arsimim dhe hapësira për të rinjtë që të mund të fuqizojnë rolet e tyre në proceset për paqen dhe përtej. Për shembull, problemi kryesor me të cilin përballen të rinjtë në Kosovë është mungesa e komunikimit dhe e kontakteve me komunitetet e tjera, sidomos ndërmjet të rinjve nga komuniteti shqiptar dhe ai serb. Prandaj, nuk ka hapësirë për të punuar për pajtimin dhe paqen.
Kur flas për projekte të dialogut, i referohem atyre që “fokusohen tek ndërtimi i marrëdhënieve, thyerja e stereotipeve, krijimi i respektit të ndërsjellë dhe synimi për të krijuar nga armiqësia e mëparshme një të ardhme të përbashkët të ndërvarur”.[2] Zakonisht, projektet për dialogun janë ato ku të rinjë serbë dhe shqiptarë nga Kosova takohen me njëri-tjetrin për herë të parë. Këta breza kanë lindur pak përpara, gjatë ose pas luftës dhe zakonisht nuk kanë mundësi të takojnë bashkëmoshatarë nga “komuniteti tjetër”. Koha e kaluar me shqiptarët/serbët është diçka që ata e dëgjojnë prej prindërve apo gjyshërve të tyre, por nuk kanë takuar askë nga brezi i tyre prandaj, nuk kanë përvojë të dorës së parë.
Projektet për dialogun ose të ngjashme mund të krijojnë mundësi për ndërtimin e marrëdhënieve personale me dikë që për shumicën e kohës perceptohet si armiku. Këto lloje hapësirash i nxjerrin të rinjtë nga zona e rehatisë dhe në të njëjtën kohë, u japin atyre mundësi të eksplorojnë se si të rinjtë nga komuniteti tjetër mendojnë dhe ndjehen për luftën, vuajtjet dhe më shumë. Kjo është mundësia e një jete që të shohësh njeriun në vend të “personit nga komuniteti tjetër”. Kjo është mundësia për të zbuluar të përbashkëtat, për të kuptuar dhe ndoshta për herë të parë, për të gjetur empati për njëri-tjetrin. Kjo është mundësia për të krijuar një brez të ri të njerëzve të cilët ndjejnë, të cilët janë të sjellshëm, përplot empati, të cilët zgjedhin paqen dhe mungesën e dhunës kundrejt luftës dhe dhunës.
Rasti i Kampit të Paqes për të Rinjtë
Këshilli i Evropës e ka ofruar një hapësirë të tillë që në vitin 2011: Kampi i Paqes për të Rinjtë. Në këtë kamp, që nga fillimi kanë marrë pjesë shqiptarë dhe serbë nga Kosova. Sipas një hulumtimi të bërë ndërmjet viteve 2013 dhe 2018, pjesëmarrësit e Kampit të Paqes për të Rinjtë nga Kosova e konsiderojnë veten se janë prekur nga lufta në Kosovë. Më shumë se 80 përqind e tyre nuk kanë patur asnjë kontakt apo kanë patur kontakte rastësore me komunitetin tjetër (qoftë shqiptarë apo serbë). Disa nga konkluzionet kryesore pas këtij Kampi ishin se ai fuqizon perceptimin ndaj “tjetrit” në mënyrë pozitive, pa ndikim negativ. Për më tepër, fuqizon miqësi ndërmjet “kundërshtarëve të dikurshëm” dhe u siguron pjesëmarrësve një hapësirë ku ta pranojnë njëri-tjetrin, të ndajnë përvojat nga konflikti dhe të angazhohen në ndërtimin e paqes. Sipas njërit prej pjesëmarrësve, Kampi i Paqes për të Rinjtë perceptohet si një vend ku fillon mirëkuptimi dhe empatia për “tjetrin”. “Kemi qarë me historitë e serbëve dhe serbët kanë qarë me historitë tona, të gjithë kemi humbur njerëz që i kemi dashur, të gjithë kemi humbur diçka që nuk donim ta humbisnim, gjë që nuk e meritonim, sepse ishin të rinj, fëmijë, asnjëri prej nesh nuk e meriton atë që ka ndodhur gjatë konfliktit. Nuk ishte faji ynë, prandaj mendoj se kishte mirëkuptim dhe ne treguam dhembshuri dhe empati për njëri-tjetrin. Ne ndamë emocione”.[3]
Të rinjtë – “tharmi kritik” i ndryshimit
Sikurse u tha më lart, kur të rinjve u jepen mundësi të shërojnë plagët e tyre bashkërisht, të takohen dhe të krijojnë bashkë, të tregojnë empati dhe mirëkuptim, krijohet një brez i ri paqësor. Të rinjtë që jetojnë tani në të gjitha republikat e ish-Jugosllavisë janë ata që vuajnë nga trauma dhe pasojat e një dekade me luftë. Duke ua dhënë mundësinë që të shërohen së bashku, ta pranojnë të kaluarën, të ndërtojnë marrëdhënie dhe ta pranojnë njëri-tjetrin nëpërmjet syrit të humanitetit dhe empatisë, ne u japim atyre mundësinë të krijojnë një të ardhme paqësore, ku të gjithë kujdesen për njëri-tjetrin sinqerisht.
Për të kuptuar më mirë se sa i rëndësishëm mund të jetë roli i rinisë, mund të përdorim analogjinë e Xhon Pol Lederahut. Kështu, ai shpjegon procesin e pjekjes së bukës si diçka që mund të përdoret si metaforë për ndërtimin e paqes dhe për aktorët e tij. Për të pjekur bukë, neve na duhet mielli, uji, kripa dhe tharmi. Zakonisht, tharmi përdoret në sasi më të vogël, por është kyç që buka të fryhet. Prandaj, aktorët e paqes nuk ka nevojë të jenë ata që janë në pushtet apo grupi më i madh i popullsisë.[4] Duhet të jenë ata që kanë rolin më të madh që “buka të fryhet”. Në situatën tonë, të rinjtë që punojnë në nivelet bazë, të gatshëm të ndërtojnë marrëdhënie dhe të tregojnë empati janë pikërisht ata që mund të jenë “tharmi kritik” për ndërtimin e paqes dhe pajtimin në Kosovë dhe në të gjithë ish-Jugosllavinë. Atyre u kujtohet lufta, i kanë parë pasojat e saj dhe janë të hapur për të falur, janë të gatshëm të dëgjojnë, të kuptojnë dhe të tregojnë empati. Ata janë e ardhmja dhe ata që mund të sjellin më shumë paqe dhe pajtim në Ballkan dhe në të gjithë botën. Nëse u japim hapësirën të mësojnë më shumë për paqen dhe humanitetin, të gjejnë ngjashmëritë në vend të dallimeve, të ndjejnë për njëri-tjetrin, tashmë po e sigurojmë që paqja ka të ardhme. Për më tepër, nëse u japim një vend rreth tryezës së vendimmarrjes, i përfshijmë ata në nivele të tjera, duke shmangur veprimet sa për sy, mund t’i nxisim të gjitha proceset e tjera të rëndësishme dhe jo vetëm paqen dhe pajtimin.
Nevena Radosavljeviq është kandidate për doktoraturë pranë LMU në Mynih, ku ajo hulumton procesin e ndërtimit të paqes në Kosovë. Më parë, ajo ka fituar gradën M.A. në studime për Paqe dhe Siguri nga Universiteti i Hamburgut dhe gradën B.A. nga Fakulteti i Shkencave Politike, Universiteti i Beogradit. Nevena është trajnere me përvojë në ndërtimin e paqes dhe transformimin e konflikteve, që punon jo vetëm në nivel lokal, por edhe ndërkombëtar. Ajo është anëtare e bordit e Rrjetit të Ambasadorëve të Rinj për Paqe, Rrjeti Pan-Evropian i Ndërtuesve të Paqes.
[1] Lederach, John Paul, 1997, Building Peace: Sustainable Reconciliation in Divided Societies, Uashington: US Institute of Peace Press, faqja 39
[2] Radosavljevic, Nevena, 2018, The Influence of Dialogue Projects on The Reconciliation Process in Kosovo, The Case of The Youth Peace Camp, Gjermani: European Centre for Minority Issues, faqja 17
[3] Radosavljević, 2018, faqja 32.
[4] Lederach, John Paul, 2010, The Moral Imagination, The Art and Soul of Building Peace, Oxford: Oxford University Paperpress, faqet 91-93
